Độc đáo bảo vật quốc gia chõ gốm Đông Tiến

Tại trưng bày chuyên đề “Bảo vật quốc gia - Những kiệt tác di sản tại TP HCM”, đang diễn ra tại Bảo tàng Lịch sử Thành phố, có một hiện vật gây được sự chú ý của đông đảo công chúng, đó là chõ gốm Đông Tiến (hay còn gọi là chõ gốm Đông Sơn).

Chõ gốm Đông Tiến nằm trong bộ sưu tập “Gốm thời dựng nước” của ông Phạm Gia Chi Bảo TP HCM. Hiện vật này vừa được công nhận là Bảo vật Quốc gia năm 2024, đây là bảo vật đầu tiên thuộc sở hữu tư nhân tại TP HCM được vinh danh.

Chõ gốm này được tìm thấy ở xã Đông Tiến (Thanh Hóa), trên triền sông Mã. Theo hồ sơ của Cục Di sản Văn hóa, chõ gốm Đông Tiến có chiều cao 40cm, được tạo tác từ đất sét pha cát, bã thực vật và nung ở nhiệt độ khoảng 800-900 độ C, được tạo hình trên bàn xoay kết hợp với nặn tay và kỹ thuật bàn đập hòn kê.

Chõ gốm được tạo hình gồm hai tầng: tầng trên là ngăn để đồ cần làm chín, tầng dưới là nồi đựng nước đun sôi. Phần chứa nguyên liệu hấp cao 23cm, thân loe hình chóp cụt thuôn dần về phía nồi hấp, miệng hơi loe, có rãnh và gờ ở mép miệng.

Phần nồi chứa nước cao 17cm, hình cầu, đáy lồi cong tròn, vai có gờ. Vỉ hấp giữa chõ và nồi có các lỗ nhỏ. Nơi tiếp giáp hai phần chõ và nồi có gờ đắp nổi ở vai.

Mặt ngoài chõ trang trí văn thừng đập kết hợp với miết láng, vừa mang tính mỹ thuật vừa hỗ trợ khi tạo dáng, làm cho sản phẩm chắc, khỏe, chịu lực, ít bị rạn nứt khi nung và giữ được nhiệt đều khi sử dụng.

Chõ gốm được tạo hình thanh thoát, riêng biệt, độc đáo so với các hiện vật đồ đun nấu hoặc các loại đồ đựng đất nung khác. Các công đoạn tạo tác chõ gốm cho thấy trình độ cao của kỹ thuật chế tác đồ gốm thời tiền - sơ sử của người Việt.

Cho đến nay mới chỉ tìm thấy 7 chiếc chõ gốm Đông Sơn, phần lớn đều không còn nguyên vẹn. Chõ gốm Đông Tiến là hiện vật còn nguyên vẹn nhất, lớn nhất với hình dáng cân đối, hài hòa và trang trí hoa văn đặc trưng của văn hóa Đông Sơn.

Việc phát hiện các chõ gốm trong những di chỉ văn hóa Đông Sơn là minh chứng cho thấy những nét văn hóa ẩm thực của người thời xưa đã biết sử dụng hơi nước làm chín gạo nếp (và có thể một số thức ăn khác) để tạo thành xôi - món ăn truyền thống phổ biến trong các dịp lễ tiết quan trọng và đời sống thường ngày trên đất Việt từ cách đây 2.500 năm.