Đốt tiền để nuôi… tham nhũng

Nền kinh tế của Afghanistan đã phát triển và giúp hàng triệu người dân nơi đây được tiếp cận với giáo dục, chăm sóc sức khỏe và việc làm. Nhưng nền kinh tế mà Mỹ đã xây dựng này chủ yếu dựa vào viện trợ nước ngoài, hầu hết trong số đó đã bốc hơi chỉ sau một đêm.

Các chuyên gia quốc tế cho biết nền kinh tế Afghanistan và phúc lợi của người dân đang trên bờ vực sụp đổ sau khi Mỹ rút lui vào tháng trước và Taliban tiếp quản.

"Khi có viện trợ, chúng tôi có thể trả lương, mua điện và tài trợ cho quân đội quốc gia. Khu vực tư nhân đã làm tốt. Nhưng bây giờ, không có khu vực tư nhân, và cũng không có tiền viện trợ", Salma Alokozai, người từng phục vụ trong Bộ Tài chính và Giáo dục của Chính phủ Afghanistan đã thất bại chia sẻ với Ngân hàng Thế giới và Quỹ Tiền tệ Quốc tế.

Một quan chức Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ nói thẳng thắn hơn với Tổng Thanh tra Đặc biệt Hoa Kỳ về Tái thiết Afghanistan (Sigar) trong một báo cáo vào tháng trước: “Khi bạn nhìn vào số tiền chúng tôi đã chi và những gì chúng tôi nhận được, đó là điều đáng kinh ngạc”.

P. Michael McKinley, đại sứ Hoa Kỳ tại Afghanistan từ năm 2014 đến năm 2016, thừa nhận: “Về mặt cân bằng, xây dựng quốc gia ở Afghanistan không phải là một thành công.”

Theo Sigar, một cơ quan giám sát do Quốc hội thành lập, chỉ riêng Hoa Kỳ đã chi 145 tỷ USD trong 20 năm để tái thiết Afghanistan. Con số này cao hơn 837 tỷ USD chi tiêu cho chính quân sự trong nước của Hoa Kỳ. Theo Sigar, con số này vượt quá 137 tỷ USD tính theo giá trị ngày nay, mà Hoa Kỳ đã chi cho Kế hoạch Marshall nhằm tái thiết châu Âu sau Thế chiến II và vượt quá khoảng 70 tỷ USD đã chi để tái thiết Iraq.

Những người chỉ trích nói rằng viện trợ nước ngoài đã xây dựng cơ sở hạ tầng như đường xá, trường học, cơ sở y tế nhưng không phải là một khu vực tư nhân tự duy trì, bà Catherine Lutz, đồng sáng lập của Costs of War, một dự án tại Đại học Brown nghiên cứu về chi tiêu của Mỹ tại nước ngoài cho biết.

Phần lớn viện trợ chảy qua các nhà thầu Hoa Kỳ để đáp ứng các ưu tiên của Hoa Kỳ, chẳng hạn như chống nổi dậy và chiến đấu chống lại những kẻ khủng bố bị nghi ngờ, hơn là cho người Afghanistan và các doanh nghiệp do Afghanistan làm chủ. Các quan chức Afghanistan trong nhiều năm đã phàn nàn rằng họ không có đủ ảnh hưởng đến việc chi viện trợ. Dòng tiền đổ về cũng làm tăng tham nhũng và suy yếu tính hợp pháp của chính phủ được Washington hậu thuẫn.

Bà Alokozai nói: “Tham nhũng là lý do lớn nhất khiến chính phủ Afghanistan sa sút”.

Kế hoạch không thực tiễn, nghèo đói vẫn hoàn nghèo đói

Năm 2010, Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ đã trả tiền cho Hiệp hội Đậu nành Hoa Kỳ để giới thiệu đậu nành cho nông dân Afghanistan. Tuy nhiên, một nghiên cứu của chính phủ Anh hai năm trước đó đã kết luận rằng tốc độ tăng trưởng và chu kỳ thu hoạch của cây trồng cũng như nhu cầu nước tưới của nó không phù hợp với hệ thống canh tác của Afghanistan. ASA đã không nghiên cứu tính khả thi của dự án trước khi nó được thực hiện, theo một lá thư năm 2014 của Sigar.

Một nông dân Afghanistan tham gia dự án trồng đậu nành ở tỉnh Balkh cho biết không có đủ nước để trồng trọt, hạt giống thích hợp không có sẵn tại địa phương và không có thị trường cho bất kỳ loại cây trồng thu hoạch nào. “Đó là một thất bại lớn,” người nông dân này nói. Cơ quan giám sát Sigar đồng ý với nhận định này.

Tuy nhiên, người phát ngôn của ASA Wendy Brannen phản bác điều đó. Cô cho biết dự án đã đạt được “những thành công phù hợp hoặc vượt quá các mục tiêu ban đầu của nó. Các phân tích cảm quan và khả năng chấp nhận của chúng tôi cho thấy rằng người Afghanistan ăn và thích đậu nành. Nó có thể là một nguồn protein khả thi ở một quốc gia rất thiếu protein”.

Mỹ đã tìm cách đưa cây trồng thay thế cho cây thuốc phiện. Nhưng nông dân Afghanistan không muốn từ bỏ cây anh túc, một trong số ít cây trồng thu được lợi nhuận của họ. Những mặt hàng khác, chẳng hạn như nghệ tây, hạt thông và bông ít sinh lợi hơn nhiều, đường sá hằn lún và cơ sở hạ tầng bảo quản kém khiến xuất khẩu gặp nhiều khó khăn.

Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ đã chi 335 triệu USD để xây dựng nhà máy điện diesel Tarakhil để cung cấp điện cho Kabul. Nhưng dầu diesel rất đắt và nguy hiểm khi vận chuyển ở Afghanistan. Vào thời điểm nhà máy đi vào hoạt động vào năm 2010, chậm tiến độ một năm và vượt ngân sách hàng chục triệu USD, một dự án riêng biệt do Ngân hàng Phát triển Châu Á tài trợ đã kết nối Kabul với thủy điện rẻ hơn nhiều từ Uzbekistan. Đến năm 2015, Tarakhil chỉ sản xuất được 1% công suất và 0,35% công suất của Kabul.

Chính quyền Biden vào cuối tuần trước cho biết họ sẽ cho phép các cơ quan Hoa Kỳ, các nhóm viện trợ và khu vực tư nhân gửi thực phẩm và thuốc men đến Afghanistan, cung cấp một sự miễn trừ có giới hạn đối với các lệnh trừng phạt khủng bố đối với Taliban đã hạn chế thương mại và tài chính đối với đất nước, trong một nỗ lực nhằm giảm bớt một cuộc khủng hoảng nhân đạo sắp xảy ra.

Hơn một phần ba doanh thu của Chính phủ đến từ thuế nhập khẩu, tuy nhiên nguồn thu đó đã sụp đổ khiến Chính phủ rút hết tiền để trả lương cho công nhân viên chức. Hơn một nửa trong số họ là giáo viên. Nếu hàng trăm nghìn người không được trả tiền lương, đây có thể là một tai họa cho trẻ em.

Nền kinh tế Afghanistan có thể giảm 4% đến 13% trong năm nay và tỷ lệ nghèo đói có thể tăng lên 97% dân số, theo một báo cáo tháng này của Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc.

Sơn Tùng (Theo WSJ)