Eo biển Hormuz là gì và liệu Iran có thể phong tỏa?

Căng thẳng ở Trung Đông đang gia tăng sau khi Mỹ tiến hành các cuộc không kích nhằm vào ba cơ sở hạt nhân quan trọng của Iran. Đáp lại, Iran tuyên bố sẽ giữ “mọi lựa chọn trên bàn”, trong đó có khả năng phong tỏa Eo biển Hormuz – tuyến hàng hải chiến lược quan trọng bậc nhất thế giới.

Eo biển Hormuz nằm ở đâu và tại sao lại quan trọng đến vậy?

Eo biển Hormuz là một eo biển hẹp dài khoảng 161 km, kết nối Vịnh Ba Tư với Ấn Độ Dương. Ở điểm hẹp nhất, nó chỉ rộng 33,8 km, với mỗi chiều lưu thông hàng hải chỉ khoảng 3,2 km. Iran nằm ở phía bắc, còn Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Oman nằm ở phía nam.

Tuyến đường thủy này là huyết mạch của ngành năng lượng toàn cầu. Năm 2024, khoảng 16,5 triệu thùng dầu thô và condensate mỗi ngày được vận chuyển qua đây – chủ yếu từ Ả Rập Xê Út, Iraq, Kuwait, UAE và Iran. Ngoài ra, hơn 1/5 lượng khí tự nhiên hóa lỏng (LNG) của thế giới – chủ yếu từ Qatar – cũng đi qua eo biển này.

Iran có thực sự có thể phong tỏa Eo biển Hormuz không?

Về mặt pháp lý, Iran không có quyền đơn phương chặn tuyến hàng hải quốc tế này. Muốn làm được điều đó, họ phải sử dụng hoặc đe dọa sử dụng vũ lực.

Tuy nhiên, ngay cả khi không triển khai hải quân chính quy, Iran vẫn có thể gây ra gián đoạn nghiêm trọng bằng các cách khác như tấn công bằng tàu tuần tra nhỏ, máy bay không người lái hoặc tên lửa từ bờ biển, hoặc sử dụng thủy lôi cũng như các phương tiện bán quân sự để đe dọa tàu dân sự.

Kịch bản tương tự đã được các lực lượng Houthi – đồng minh của Iran – áp dụng ở eo biển Bab el-Mandeb ở Biển Đỏ, khiến giao thông hàng hải qua đó sụt giảm hơn 70% vào tháng 6 so với mức trung bình của năm 2022 và 2023, buộc nhiều tàu phải đi đường vòng qua mũi phía nam châu Phi.

Iran từng làm gì để gây áp lực tại Eo biển Hormuz?

Trong nhiều thập kỷ, Iran đã có tiền lệ sử dụng chiến thuật quấy rối tàu thuyền để phản ứng với lệnh trừng phạt hoặc áp lực ngoại giao. Tháng 4/2024, Iran bắt giữ tàu container MSC Aries có liên hệ với Israel gần Hormuz, vài giờ trước khi tấn công Israel bằng tên lửa và UAV.

Tháng 4/2023, Iran bắt tàu chở dầu đang đến Mỹ để trả đũa việc Mỹ bắt giữ một tàu chở dầu thô Iran ngoài khơi Malaysia. Tháng 5/2022, Iran giữ hai tàu chở dầu của Hy Lạp trong 6 tháng, sau khi dầu trên tàu Iran bị tịch thu ở Hy Lạp.

Dù nhiều lần đe dọa sẽ đóng cửa Eo biển Hormuz, Iran chưa từng thực hiện. Trong cuộc chiến Iran – Iraq (1980–1988), các cuộc tấn công vào tàu chở dầu làm tăng chi phí bảo hiểm và đẩy giá dầu toàn cầu tăng vọt, nhưng không dẫn đến đóng hoàn toàn tuyến vận tải.

Nếu Iran phong tỏa Hormuz, ai sẽ bị ảnh hưởng nặng nhất?

Nếu Iran phong tỏa Eo biển Hormuz, nhiều quốc gia sẽ bị ảnh hưởng nặng nề. Iraq, Kuwait, Qatar và Bahrain hoàn toàn phụ thuộc vào tuyến đường này để vận chuyển dầu, không có lối đi thay thế. Iran dù là bên ra đòn cũng sẽ tự tổn hại, bởi phần lớn dầu mỏ xuất khẩu của nước này cũng đi qua Hormuz, dù họ đã mở thêm một nhà ga tại Jask từ năm 2021 để giảm bớt rủi ro.

Ả Rập Xê Út và UAE có thể tránh phần nào tác động bằng cách sử dụng các đường ống dẫn dầu nội địa đến Biển Đỏ hoặc Vịnh Oman. Trong khi đó, Trung Quốc – khách hàng dầu mỏ lớn nhất của Iran – cũng sẽ chịu thiệt hại nặng nếu dòng chảy năng lượng bị gián đoạn

Phản ứng của Mỹ và phương Tây ra sao?

Trong quá khứ, Mỹ và các đồng minh đã nhiều lần triển khai biện pháp quân sự để bảo vệ an toàn hàng hải tại khu vực. Trong “Chiến tranh tàu chở dầu” những năm 1980, Mỹ sử dụng tàu hộ tống để bảo vệ các tàu dân sự.

Đến năm 2019, Mỹ tiếp tục điều tàu sân bay và máy bay ném bom B-52 tới vùng Vịnh nhằm răn đe Iran. Cùng năm đó, một liên minh gồm 10 quốc gia, trong đó có Anh, Ả Rập Xê Út và UAE, tham gia Chiến dịch Sentinel – nay được gọi là Cấu trúc An ninh Hàng hải Quốc tế – để tăng cường hiện diện quân sự và bảo vệ tuyến vận tải chiến lược này

Từ cuối năm 2023, trọng tâm bảo vệ hàng hải đã chuyển về phía nam – vùng Biển Đỏ và eo biển Bab el-Mandeb – nơi Houthi thường xuyên tấn công tàu thuyền có liên quan đến Mỹ, Anh và Israel.

Dù Iran chưa từng chính thức phong tỏa Eo biển Hormuz, họ có đủ công cụ và tiền lệ để gây gián đoạn đáng kể nếu lựa chọn leo thang. Hành động đó sẽ không chỉ khiến phương Tây thiệt hại mà còn tác động nặng nề đến chính Iran, đặc biệt là quan hệ với Trung Quốc – đối tác năng lượng và địa chính trị then chốt.