Hàng tỷ USD bay hơi vì vàng O và cadimi: Ai đang đầu độc sầu riêng Việt?

"Ngôi sao" mới "vụt sáng"

Chỉ trong vòng 3 năm trở lại đây, sầu riêng Việt Nam trở thành “ngôi sao” của ngành nông sản xuất khẩu nói chung và ngành rau quả nói riêng. Báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho thấy, năm 2024, kim ngạch xuất khẩu sầu riêng của Việt Nam đạt hơn 3,2 tỷ USD, đây là mức kỷ lục chưa từng có của ngành hàng này.

So với năm 2022, kim ngạch xuất khẩu sầu riêng năm 2024 đã tăng 7,8 lần, chiếm gần 50% tổng giá trị xuất khẩu rau quả. Thành công này chủ yếu nhờ vào nhu cầu cao từ thị trường Trung Quốc, nơi sầu riêng được coi là trái cây xa xỉ và nguyên liệu sáng tạo trong ẩm thực.

Tuy nhiên, thời gian gần đây, sầu riêng Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức khi xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc. Nhiều lô hàng bị trả về, nhiều doanh nghiệp điêu đứng, bị thiệt hại nặng, còn nông dân hoang mang nhìn nông sản rớt giá.

Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến hiện tượng này, đó là việc Trung Quốc phát hiện một số lô sầu riêng Việt Nam có dư lượng cadimi (kim loại nặng) và vàng 0 (phẩm màu công nghiệp bị cấm).

Liên quan tới vấn đề này, tại Hội thảo Phát triển bền vững ngành sầu riêng, diễn ra vào sáng 10/6, ông Nguyễn Quang Hiếu, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho biết: Nguyên nhân chính khiến đất nhiễm cadimi, bao gồm: Tự nhiên gồm các yếu tố về thổ nhưỡng, đất cộng với nhiều vùng canh tác không được nghỉ ngơi, khiến đất nhiễm cadimi. Đồng thời, một phần là do chủ quan, thói quen người dân sử dụng phân bón ở các vùng nhiều hơn khuyến cáo.

Về vàng O, ông Hiếu cho biết, khi Trung Quốc bổ sung các quy định về vàng O là do phát hiện trên sầu riêng của Thái Lan. Chất này thường được sử dụng sau thu hoạch. Vì thế để đề phòng nguy cơ từ tất cả các quốc gia nên Trung Quốc áp dụng chung cho cả Việt Nam.

Tại Hội thảo, ông Đặng Phúc Nguyên, Tổng Thư ký Hiệp hội rau quả Việt Nam chia sẻ: Vụ việc nhiều lô sầu riêng của Việt Nam xuất khẩu sang Trung Quốc bị phát hiện chứa dư lượng kim loại nặng cadimi vượt ngưỡng quy định đã và đang tạo ra những tác động tiêu cực, sâu sắc và nhiều mặt đối với ngành hàng tỷ USD.

Không chỉ là một cảnh báo về an toàn thực phẩm, sự cố này còn là một bài kiểm tra khắc nghiệt về năng lực quản lý chất lượng, uy tín thương hiệu và sự bền vững của hoạt động xuất khẩu nông sản chủ lực của Việt Nam.

Nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng nhiễm cadimi được các cơ quan chuyên môn và chuyên gia xác định là do sự tích tụ kim loại nặng trong đất, chủ yếu có thể xuất phát từ việc lạm dụng phân bón hóa học, đặc biệt là các loại phân bón có gốc lân (như DAP) trong một thời gian dài.

Quá trình canh tác chạy theo năng suất, thiếu kiểm soát đầu vào đã vô tình đưa chất độc vào chuỗi sản xuất. Bên cạnh cadimi, vấn đề tồn dư chất cấm Vàng O - một loại hóa chất nhuộm công nghiệp dùng để tạo màu vàng đẹp cho vỏ sầu riêng, thúc trái chín đều - cũng bị phía Trung Quốc siết chặt kiểm tra, cho thấy những lỗ hổng trong khâu sơ chế, bảo quản sau thu hoạch.

Sự cố này đã phơi bày những điểm yếu cố hữu của một ngành hàng phát triển quá "nóng", dẫn đến việc thiếu kiểm soát toàn diện chuỗi cung ứng - từ vật tư đầu vào (phân bón, thuốc bảo vệ thực vật) đến quy trình canh tác tại vườn và xử lý sau thu hoạch.

“Sản xuất chạy theo số lượng, việc ồ ạt mở rộng diện tích, chạy theo năng suất mà chưa chú trọng đúng mức đến các tiêu chuẩn chất lượng bền vững. Sự lỏng lẻo trong quản lý và sử dụng mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói, dẫn đến tình trạng khi một lô hàng vi phạm, uy tín của cả một vùng, thậm chí cả quốc gia bị ảnh hưởng”, ông Nguyên thẳng thắn nêu vấn đề.

Xử lý nghiêm các hành vi gian lận thương mại

Để sầu riêng Việt phát triển bền vững, Tổng Thư ký Hiệp hội rau quả Việt Nam nhấn mạnh, Việt Nam cần tiến hành triển khai các giải pháp cấp bách nhằm lấy lại niềm tin của người tiêu dùng.

Thứ nhất, thiết lập hệ thống giám sát chất lượng từ gốc, tăng cường khâu kiểm nghiệm tại cơ sở sản xuất sầu riêng: Xây dựng các chương trình giám sát an toàn thực phẩm và kiểm dịch thực vật ngay tại vườn trồng và cơ sở đóng gói sầu riêng bằng cách mở rộng danh sách và nâng cao năng lực cho nhiều phòng xét nghiệm đủ chuẩn phủ kín các vùng trồng sầu riêng.

Sau này việc truy xuất nguồn gốc sẽ chính xác, rõ ràng khi các cơ quan chức năng Việt Nam hay Trung Quốc cần truy xuất về mã số , tồn dư chất cấm... của sầu riêng xuất khẩu.

Thứ hai, xử lý nghiêm các vi phạm: Ban hành các quy định, chế tài đủ mạnh để xử lý các hành vi vi phạm về chất lượng, an toàn thực phẩm và gian lận thương mại.

“Nếu chúng ta tổ chức được hệ thống lọc hàng tại các vườn trồng sầu riêng một cách chính xác, hiệu quả, lãnh đạo Bộ hay Chính phủ mới có căn cứ để đàm phán với hải quan Trung Quốc mở “luồng xanh” bền vững cho sầu riêng Việt Nam thông quan nhanh chóng và không bị trả hàng về nhiều như hiện nay. Chẳng hạn, hiện nay thời gian thông quan cho 1 container hơn 7-10 ngày trong khi của Thái lan chỉ 2 ngày.

“Về lâu dài, cần giải pháp gỡ khó cho sản xuất và xuất khẩu: Quy hoạch vùng trồng tập trung và bền vững; siết chặt quản lý và cấp mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói; kiểm soát chặt chẽ vật tư đầu vào; thay đổi quy trình canh tác; xây dựng thương hiệu quốc gia”, ông Nguyên nói.