Hộ kinh doanh loay hoay với hóa đơn điện tử từ máy tính tiền: Cần chính sách linh hoạt và lộ trình hợp lý

Việc hàng loạt hộ kinh doanh đua nhau đóng cửa, ẩn sản phẩm hoặc ngừng bán online để tránh kiểm tra và khai thuế điện tử là minh chứng cho thấy dù là chính sách cần thiết trong bối cảnh cần nâng cao tính minh bạch và công bằng trong kinh doanh, nâng cao hiệu quả quản lý thuế, tuy nhiên, nếu việc triển khai còn chưa thực sự linh hoạt sẽ không được thực thi một cách hiệu quả, thậm chí còn tạo nên nhiều hệ lụy xã hội.

Nghi ngại, băn khoăn, né và đối phó

Những ngày qua, theo ghi nhận của báo chí, tại Hà Nội, rất nhiều tuyến phố bình thường buôn bán tấp nập là thế, nay bỗng nhiên im ắng, vắng vẻ đến lạ. Nhiều cửa hàng đóng hẳn cửa nghỉ bán, có cửa hàng chỉ mở hé hoặc mở - đóng bất thình lình.

Lý giải cho hiện tượng bất thường này, nhiều hộ kinh doanh cho biết họ muốn né tháng cao điểm đấu tranh ngăn chặn, đẩy lùi tình trạng buôn lậu, gian lận thương mại, hàng giả và xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ (từ ngày 15/5 - 15/6/2025) và đặc biệt là né Nghị định 70/2025/NĐ-CP về hoá đơn điện tử, theo đó, từ ngày 1/6, các cá nhân, hộ kinh doanh có doanh thu từ 1 tỉ đồng/năm trở lên phải sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền có kết nối trực tiếp với cơ quan thuế.

Còn với những hộ vẫn “hé cửa” kinh doanh thì chọn “chiêu” không nhận chuyển khoản hoặc yêu cầu không ghi nội dung giao dịch thậm chí là tăng giá, thu thêm tiền nếu khách cố tình chuyển khoản… Cụ thể, không chỉ các hàng nhỏ mà cả các thương hiệu lớn đang chọn áp dụng chính sách 2 giá: khách thanh toán bằng tiền mặt sẽ tính theo hóa đơn; nếu thanh toán không tiền mặt (quét mã QR hoặc cà thẻ) phải trả thêm 8% tổng hóa đơn. Trên các shop, chợ online, người bán cũng đồng loạt khuyến khích chuyển sang hình thức thanh toán bằng tiền mặt hoặc nếu chuyển khoản thì yêu cầu không ghi bất kỳ nội dung gì.

Không chỉ tại Hà Nội, TP.HCM, hiện tượng các hộ kinh doanh chọn cách đóng cửa như một biện pháp né thuế diễn ra tại nhiều địa phương trong cả nước. Ông Nguyễn Đăng Sinh - Chủ tịch Hiệp hội Chống hàng giả và Bảo vệ thương hiệu Việt Nam (VATAP) - xác nhận: “Trong thời gian lực lượng chức năng tăng cường kiểm tra, xử lý hàng giả, hàng nhái, nhiều điểm kinh doanh - từ cửa hàng nhỏ đến các chợ đầu mối - đã phải tạm ngừng hoạt động. Một phần vì lo ngại bị kiểm tra, một phần vì sức mua yếu, nhưng đáng chú ý là sự dè dặt trước quy định bắt buộc sử dụng hóa đơn điện tử từ ngày 1/6”.

Theo ghi nhận của phóng viên, những cửa hàng vẫn đang lựa chọn giải pháp kinh doanh cũng đang hết sức lúng túng bởi thực tế theo nhiều hộ tiểu thương, muốn áp dụng hoá đơn điện tử, kết nối dữ liệu với cơ quan thuế phải đầu tư thêm một laptop, máy in hóa đơn, máy in mã vạch, máy quét mã vạch… tính sơ sơ cũng vài chục triệu đồng. Nhiều quán cafe, quán phở, nhà hàng vào giờ cao điểm, nhân viên bán hàng loay hoay với thao tác lập hóa đơn, chưa quen phần mềm, bấm nhầm, thao tác chậm, máy móc vận hành không theo kịp với oder của khách nên xảy ra tình trạng ức chế, bực bội.

Theo ông Nguyễn Đức Nghĩa, Phó Giám đốc Trung tâm Hỗ trợ Doanh nghiệp nhỏ và vừa, Hiệp hội Doanh nghiệp TP. Hồ Chí Minh, hiện nay, nhiều hộ kinh doanh nhỏ gặp khó khăn lớn trong việc sử dụng phần mềm, quản lý kế toán và áp dụng công nghệ số vào quản lý kinh doanh. Phần mềm hóa đơn điện tử hiện nay cũng khá tốn kém, khiến không ít hộ kinh doanh lo ngại sai sót và sợ bị phạt.

Nhiều hộ kinh doanh thì đang bối rối về cách kê khai doanh thu, sử dụng hóa đơn điện tử. Thậm chí nhiều hộ thì lo lắng về việc không biết mình có nằm trong diện phải sử dụng hóa đơn điện tử phát hành từ máy tính tiền, kết nối trực tiếp với cơ quan thuế hay không.

Tất cả những trở ngại ấy đang tạo nên gánh nặng tâm lý lớn đối với nhiều hộ kinh doanh trong việc thực thi Nghị định 70.

Gỡ khó bằng tổng hoà nhiều giải pháp linh hoạt

Theo các chuyên gia, với cung cách bán hàng theo “chủ nghĩa tự nhiên” như lâu nay của phần lớn hộ kinh doanh nhỏ lẻ thì cảm giác ức chế, bực bội hay trạng thái đối phó với quy định mới xảy đến như một điều đương nhiên. Như nhìn nhận của ông Nguyễn Quang Huy – CEO Khoa Tài chính - Ngân hàng, Trường Đại học Nguyễn Trãi, đây là thách thức điển hình trong tiến trình chuyển đổi từ nền kinh tế phi chính thức sang nền kinh tế số.

Dù vậy, việc buộc xuất hóa đơn điện tử từ máy tính tiền đến thời điểm này là việc không thể không làm, bởi đó không chỉ là yêu cầu chuyển đổi số mà còn là xu thế phát triển chung của đất nước. Nói như luật sư Trần Quang Vĩnh, Đoàn luật sư TP. Hồ Chí Minh: Nếu tiếp tục trì hoãn, các hộ kinh doanh sẽ đánh mất cơ hội phát triển chính danh trong một thị trường ngày càng yêu cầu minh bạch. Để tồn tại và phát triển lâu dài, các hộ phải bước ra ánh sáng, tham gia vào hệ thống quản lý hiện đại, bao gồm hóa đơn điện tử và kê khai doanh thu. Đây là nền tảng quan trọng để tiếp cận tín dụng, đầu tư công nghệ và nâng cao sức cạnh tranh.

Bên cạnh đó, việc buộc xuất hóa đơn điện tử từ máy tính tiền không chỉ giúp cơ quan thuế quản lý tốt hơn nguồn thu, mở rộng cơ sở thu mà còn giúp bảo vệ quyền lợi chính đáng của người tiêu dùng vì hóa đơn giúp kiểm soát đầu vào, đầu ra của các hộ kinh doanh, buộc các hộ kinh doanh làm ăn chuẩn chỉnh hơn, lựa chọn nguyên vật liệu đầu vào có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng.

Theo ông Nguyễn Văn Phụng, nguyên Cục trưởng Cục Thuế doanh nghiệp lớn, Tổng cục Thuế (nay là Cục Thuế - Bộ Tài chính), thời kỳ còn dùng hóa đơn giấy, việc lập hóa đơn là chuyện nội bộ. Chỉ cần một tờ giấy, người bán có thể linh hoạt ba bước: làm ra hóa đơn, ghi thông tin, rồi giao cho người mua. Mọi thứ xảy ra chỉ có người bán, người mua và kế toán biết, chẳng ai khác biết chuyện gì diễn ra. Những chuyện như ghi “lùi ngày” hóa đơn là không hiếm. Nhưng từ khi chuyển sang hóa đơn điện tử, mọi thứ thay đổi hoàn toàn. Cái ngày giờ lập hóa đơn giờ đây không thể bẻ cong nữa vì hệ thống ghi nhận thời điểm chính xác đến từng giây. Theo ông Phụng, sự thay đổi này khiến nhiều người ban đầu bỡ ngỡ nhưng nó sẽ đẩy lùi mọi khoảng tối, góc khuất của nền kinh tế; và quan trọng nhất, nó giúp xây dựng lại niềm tin giữa hộ kinh doanh, khách hàng và cơ quan quản lý.

Tiến sĩ Đinh Thế Hiển, Viện trưởng Viện Nghiên cứu tin học và kinh tế ứng dụng cũng cho rằng, trước đây, nhiều người kinh doanh nhỏ quen làm việc theo kiểu “thỏa thuận” và “niềm tin”, không khai báo trung thực, trong khi cơ quan chức năng lại nương nhẹ. Tuy nhiên, hiện nay không thể tiếp tục tình trạng này. Pháp luật phải được thực thi đồng bộ và nghiêm minh, ai không thích nghi sẽ bị loại khỏi cuộc chơi.

Theo bà Lê Yến, CEO Công ty TNHH Tư vấn thuế Hà Nội (Hanoitax), việc chuyển sang giám sát doanh thu bằng công nghệ là bước đi tất yếu nhằm minh bạch hóa môi trường kinh doanh và đảm bảo công bằng trong đóng thuế. Tuy nhiên, để hộ kinh doanh không cảm thấy bị áp đặt, lộ trình thực hiện cần linh hoạt, có phân loại theo mức độ sẵn sàng, và đi kèm với thời gian chuyển tiếp hợp lý. Muốn hộ kinh doanh thay đổi tư duy, không thể chỉ ép buộc bằng quy định. Cần một chính sách đủ “mềm” trong truyền thông, “mềm” trong tiếp cận, nhưng phải kiên định trong mục tiêu xây dựng hệ thống thuế minh bạch, công bằng và hiện đại.

Đồng tình với điều này, luật sư Nguyễn Duy Nguyên - Tổng giám đốc Công ty luật TNHH Thành Công NDN (NDNLAF) cũng cho rằng: “Thời gian đầu, nên khuyến khích và sàng lọc hộ có doanh thu lớn để tuyên truyền, áp dụng. Những hộ có doanh thu thấp, người bán tuổi cao… thì cán bộ thuế phải giám sát, theo dõi để nắm rõ, hướng dẫn và hỗ trợ”.

Luật sư Nguyễn Đăng Hải, Đoàn Luật sư TP. Hồ Chí Minh cũng nhấn mạnh tới yếu tố tuyên truyền để các hộ kinh doanh hiểu được rằng kinh doanh theo kiểu “lẩn trốn” hay “giả vờ nhỏ lẻ” chỉ mang lại lợi ích tạm thời, nhưng rủi ro pháp lý rất lớn. Kinh doanh bền vững không thể chỉ dựa vào lòng tin hay sự quen biết, mà phải dựa trên nền tảng minh bạch, tuân thủ pháp luật và sẵn sàng thích nghi.

Ông Nguyễn Anh Đức, Phó Chủ tịch Hội Tin học TP. Hồ Chí Minh, cũng khẳng định: “Chuyển đổi số và hiện đại hóa thuế là xu hướng tất yếu. Nhưng việc tuyên truyền và sự nỗ lực hỗ trợ cho cộng đồng hộ kinh doanh ngành F&B, bao gồm nhà hàng, quán ăn, chuỗi cà phê, khách sạn, nhà cung cấp nguyên liệu... hiểu đúng, làm đúng mới là giải pháp lâu dài để phát triển bền vững, phù hợp với định hướng chuyển đổi số và hiện đại hóa quản lý thuế của Chính phủ”.

“Đây không chỉ là câu chuyện về thuế, mà còn là bài toán lớn về chuyển đổi mô hình, nâng cao năng lực quản trị và thích ứng với thay đổi trong thời đại số. Chính phủ, các hiệp hội, doanh nghiệp công nghệ và người kinh doanh cần cùng đồng hành, để quá trình chuyển mình này không trở thành gánh nặng, mà là cơ hội thực sự”, ông Nguyễn Anh Đức cho biết thêm.

Ông Nguyễn Quang Huy – CEO Khoa Tài chính - Ngân hàng, Trường Đại học Nguyễn Trãi đề xuất ba giải pháp: Thứ nhất, hệ thống hóa đơn điện tử phải thân thiện, đơn giản, chi phí thấp, gắn với hỗ trợ tại chỗ và truyền thông rõ ràng – không phải để “bắt lỗi”, mà là công cụ bảo vệ người bán. Thứ hai, cần kết nối chặt chẽ dữ liệu giữa ngân hàng, ví điện tử, nền tảng số và cơ quan thuế, ứng dụng trí tuệ nhân tạo và phân tích dữ liệu lớn để phát hiện bất thường mà không cần thanh tra tràn lan. Thứ ba, thay vì chỉ chế tài, Nhà nước cần tạo động lực: hộ nào kê khai trung thực, kết nối hóa đơn có thể được ưu đãi thuế, hỗ trợ vốn và chuyển đổi số trong 1–2 năm đầu.

Rõ ràng, việc bắt buộc các cá nhân, hộ kinh doanh có doanh thu từ 1 tỉ đồng/năm trở lên phải sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền có kết nối trực tiếp với cơ quan thuế là yêu cầu tất yếu để xây dựng hệ thống tài chính – thuế hiện đại, minh bạch, văn minh và bắt kịp kinh tế số toàn cầu. Nhưng để thành công, cần triển khai tổng hoà, đồng bộ nhiều giải pháp một cách linh hoạt trên tinh thần nhân văn, lấy hộ kinh doanh làm trung tâm: tuyên truyền sâu rộng, đơn giản hóa thủ tục hành chính, lộ trình hợp lý… Chỉ khi nào các hộ kinh doanh cảm thấy quá trình chuyển đổi thuận tiện, đáng tin và không quá tốn kém, họ mới sẵn sàng tham gia. Trách nhiệm này thuộc về các cơ quan chức năng đang triển khai NĐ70.