Biến tham vọng thành hành động

Ngay cả với người quan sát thông thường, đường phố Trung Quốc trông rất khác so với vài năm trước. Chỉ cần liếc nhìn là đủ để hầu hết mọi người nhận ra sự thay đổi. Những chiếc xe điện (EV) bóng bẩy mang nhãn hiệu Trung Quốc đang thống trị các con đường nơi mà những mẫu xe chạy bằng xăng và xe nhập khẩu từng thống trị.

Có lẽ điều này thể hiện rõ nhất ở thực trạng của những mẫu xe Nhật Bản, mặc dù chúng từng chiếm một phần ba thị trường vào thời kỳ đỉnh cao, nhưng hiện nay chúng chỉ chiếm chưa đến hai trong số 10 xe đang được sử dụng.

Biểu tượng cho sự thay đổi mạnh mẽ này là gã khổng lồ kim loại Nhật Bản Nippon Steel đã tuyên bố chấm dứt liên doanh kéo dài 20 năm với Baosteel, nhà sản xuất thép nhà nước có trụ sở tại Thượng Hải.

Việc chấm dứt chính thức liên doanh này đánh dấu sự kết thúc của một mối quan hệ có thể bắt nguồn từ gần 50 năm trước. Đây là sự chia tay phản ánh bước nhảy vọt của Trung Quốc trong sản xuất kể từ khi bắt đầu hợp tác, nhưng cũng là sự kết thúc của một kỷ nguyên vàng trong quan hệ kinh tế Trung-Nhật bắt đầu từ nhiệm kỳ của ông Đặng Tiểu Bình - kiến trúc sư của các cải cách kinh tế Trung Quốc.

Khi bắt đầu dự án, các nhà sản xuất thép của Trung Quốc đã nhận được sự hỗ trợ kỹ thuật đáng kể. Nhiều thập kỷ sau, đất nước này đã phát triển thành nhà sản xuất thép lớn nhất thế giới. Trước đây, Trung Quốc phụ thuộc vào công nghệ và chuyên môn nước ngoài để phát triển các ngành công nghiệp bản địa, giờ đây họ đang tự vạch ra con đường riêng và mở rộng ra nước ngoài.

Hầu hết các dự án trong thời kỳ đầu cải cách đều là liên doanh, giúp rút ngắn thời gian cần thiết để Trung Quốc tiến lên chuỗi giá trị và về lâu dài, làm giảm nhu cầu về đầu tư và bí quyết từ nước ngoài.

Trong khi đó, căng thẳng địa chính trị và thương mại đã làm giảm sút hợp tác kinh tế toàn cầu và làm trầm trọng thêm sự chuyển hướng nội bộ này.

Ông Đặng Tiểu Bình đã có chuyến thăm lịch sử tới Nhật Bản vào tháng 10/1978 - chính thức là để phê chuẩn hiệp ước hòa bình Nhật Bản - Trung Quốc được ký vào tháng 8 năm đó - nhưng đó cũng là cơ hội để nghiên cứu trực tiếp về công nghệ và hoạt động quản lý của Nhật Bản khi ông hình dung ra hướng đi tương lai cho nền kinh tế Trung Quốc.

Một trong những khoảnh khắc quan trọng nhất của chuyến đi, được nêu trong các báo cáo và phim tài liệu về chuyến thăm của cả hai nước, là chuyến tham quan các nhà máy thép của Nhật Bản. Những chuyến tham quan này đã định hình cho quá trình chuyển đổi kinh tế của Trung Quốc, vì vào thời điểm đó, thép được coi là ngành nền tảng, đặc biệt là trong lĩnh vực sản xuất.

Đáng chú ý, thời gian ông làm việc tại nhà máy Kimitsu của Nippon Steel đã khơi dậy tham vọng tái hiện thành công của công ty tại Trung Quốc, tạo tiền đề cho sự ra đời của Baosteel và đặt nền móng cho quan hệ song phương.

Không mất nhiều thời gian để ông biến tham vọng thành hành động. Được tổ chức vào tháng 12 năm đó, hội nghị toàn thể lần thứ ba của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản khóa 11 là bệ phóng cho cải cách kinh tế.

“Đào thải tự nhiên”

Giữa làn sóng sáng kiến nhằm mở rộng thị trường rộng lớn của Trung Quốc ra thế giới bên ngoài, một khu phức hợp sản xuất thép quy mô lớn đã được xây dựng, sau này trở thành Baosteel. Đây là nhà máy thép tích hợp đầu tiên của đất nước được thành lập tại một thành phố ven biển.

Ngày nay, Tập đoàn Baowu Trung Quốc - sản phẩm của sự hợp nhất giữa Baosteel và Wuhan Iron and Steel - là nhà sản xuất thép lớn nhất thế giới và Trung Quốc là quốc gia sản xuất và tiêu thụ kim loại lớn nhất thế giới.

Nhà nghiên cứu Zhao Zhijiang của Anbound, một công ty tư vấn chính sách công có trụ sở tại Bắc Kinh, cho biết sự chia tay của Nippon Steel cho thấy mối quan hệ kinh tế giữa Trung Quốc và Nhật Bản đã chuyển từ mối quan hệ giữa học sinh và giáo viên sang mối quan hệ bình đẳng hoặc cạnh tranh hơn.

“Trước đây, các công ty Nhật Bản thâm nhập thị trường Trung Quốc để thu lợi nhuận, trong khi Trung Quốc học hỏi công nghệ mới và nâng cao năng lực sản xuất”, ông Zhao nói.

“Các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc hiện rất đáng gờm và có khả năng đổi mới liên tục. Ngược lại, các nhà sản xuất ô tô Nhật Bản đã phản ứng chậm chạp với sự tăng trưởng của thị trường xe điện, dẫn đến hiệu suất kém ở Trung Quốc. Đối mặt với nhiều đối thủ cạnh tranh, việc họ rút lui có thể được coi là một quá trình đào thải tự nhiên”, ông Zhao nhận định.

Ông Zhao cho biết thêm rằng, Trung Quốc đã vượt qua Nhật Bản trong các lĩnh vực như thương mại và xuất khẩu ô tô, và đất nước này đã chuyển mình từ “công xưởng thế giới” thành “thị trường thế giới”. Điều này khiến việc so sánh tình trạng hiện tại của quan hệ kinh tế Trung Quốc - Nhật Bản với quá khứ trở nên khó khăn, vì vai trò của cả hai nước đã thay đổi.

Trong nửa đầu năm nay, ba nhà sản xuất ô tô hàng đầu của Nhật Bản - Toyota, Nissan và Honda chỉ bán được tổng cộng 1,54 triệu xe tại Trung Quốc, giảm 13% so với năm trước và là năm thứ ba liên tiếp doanh số giảm.

Trong khi đó, theo Hiệp hội các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc, doanh số bán hàng của các thương hiệu ô tô trong nước đã tăng nhẹ theo từng năm trong cùng kỳ, với các mẫu xe Trung Quốc chiếm hơn 60% thị phần.

Các nhà sản xuất ô tô Nhật Bản đã chậm hơn trong việc chuyển đổi sang xe điện so với các đối thủ Trung Quốc của họ, bỏ lỡ sự bùng nổ của ngành. Một số công ty dường như đã nhượng lại hoàn toàn “chiến trường”. Mitsubishi Motors đã rời khỏi Trung Quốc vào năm 2023 và Nissan đã đóng cửa một số nhà máy địa phương.

Guo Hai, một nhà nghiên cứu tại Viện Chính sách Công thuộc Đại học Công nghệ Nam Trung Quốc, cho biết: “Là nhà lãnh đạo quốc gia hàng đầu, trong chuyến thăm của mình, ông Đặng Tiểu Bình đã ưu tiên phát triển kinh tế trong khi gác lại các tranh chấp lãnh thổ và lịch sử với Nhật Bản”.

Ông nói thêm rằng chiến lược này đã ổn định kỳ vọng từ nhiều nhóm lợi ích và phe phái trong nước liên quan đến chính quyền trung ương, đặt nền tảng chính trị cho cải cách ở Trung Quốc.

“Chia tay” chỉ là vấn đề thời gian

Bất chấp sự chia tách sắp xảy ra, liên doanh sẽ chính thức hết hạn vào ngày 29/8 - Nippon Steel sẽ vẫn duy trì sự hiện diện tại Trung Quốc, duy trì công suất sản xuất hàng năm khoảng một triệu tấn. Điều này bao gồm một liên doanh với công ty con của Tập đoàn Baowu Trung Quốc là Wuhan Iron and Steel, sản xuất tấm thiếc cho hộp đựng thực phẩm và các sản phẩm khác.

Khi ảnh hưởng kinh tế của Trung Quốc mở rộng trên toàn cầu, quốc gia này đã thay đổi quan điểm liên quan đến kinh doanh ở nước ngoài - không còn chỉ thu hút đầu tư nước ngoài nữa mà đang tìm kiếm cơ hội ở nước ngoài.

Trong báo cáo tóm tắt về hiệu suất quý đầu tiên năm 2024, Baosteel cho biết họ đang nhắm đến các thị trường nước ngoài ở Trung Đông, Đông Nam Á và Châu Âu. Công ty đang tích cực theo đuổi các đơn đặt hàng quốc tế và đã thành lập các văn phòng quốc tế để hỗ trợ các nỗ lực này.

Phù hợp với Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc, một kế hoạch hội nhập khu vực liên kết các quốc gia thông qua cơ sở hạ tầng và các dự án quy mô lớn khác, Baosteel chuẩn bị thành lập nhà máy “thép xanh” quốc tế đầu tiên thông qua một liên doanh tại Ả Rập Xê Út. Nhà sản xuất thép này sẽ đầu tư 1 tỷ USD để mua 50% cổ phần trong dự án, dự án này sẽ cố gắng sản xuất kim loại mà không sử dụng nhiên liệu hóa thạch.

Saudi Aramco và Quỹ đầu tư công - quỹ đầu tư quốc gia của Saudi Arabia - sẽ đóng góp số tiền bằng nhau vào phần còn lại.

“Trong 40 năm qua, Trung Quốc đã chiếm một vị thế quan trọng trong các ngành công nghiệp như thép và ô tô, đây là những chỉ số về mức độ công nghiệp hóa. Sự thay đổi này chứng tỏ rằng sản xuất của Trung Quốc đang chuyển từ mở rộng sang mạnh mẽ”, Peng Peng, Chủ tịch điều hành của Tổ chức Tư vấn Guangdong Society of Reform cho biết.

Ông Zhao đại diện Anbound cho biết trong thời đại mà địa chính trị chi phối mọi thứ, các động lực thúc đẩy đầu tư nước ngoài và thị trường Trung Quốc tách biệt đã trở thành vấn đề cốt lõi.

“Vấn đề chỉ là khi nào, chứ không phải là liệu họ có rời đi hay không. Trước đây, quyết định ở lại hay rời đi được thúc đẩy bởi thị trường, nơi cung cấp nhiều khả năng và cơ hội. Tuy nhiên, khi các yếu tố chính trị trở nên quan trọng và các biện pháp an ninh ngày càng phức tạp khiến các công ty nước ngoài cảm thấy mất phương hướng, thì điều tự nhiên là các nhà đầu tư nước ngoài sẽ chọn cách rời đi”, ông nói thêm.

Hồng Vân (Theo SCMP)