Hồi sinh giấy dó Yên Thái: Từ di sản bị quên lãng đến sứ giả văn hóa Việt

Zó Project và sứ mệnh hồi sinh di sản

Giữa nhịp sống hiện đại và xu thế số hóa đang dần thay thế giấy mực, nghề làm giấy dó đang từng bước hồi sinh mạnh mẽ, không chỉ để gìn giữ một giá trị xưa mà còn để viết nên một câu chuyện mới, vươn tầm thế giới.

Trái tim của nỗ lực hồi sinh này là Zó Project, một doanh nghiệp xã hội được thành lập vào tháng 6 năm 2013 bởi chị Trần Hồng Nhung, một người trẻ đầy đam mê với văn hóa truyền thống. Cơ duyên của chị Nhung đến với giấy dó bắt nguồn từ một dự án "đưa thư pháp Việt ra thế giới" cùng một người bạn Việt kiều. Khi tìm hiểu về chất liệu làm nên hồn cốt của thư pháp Việt, chị đã phải lòng giấy dó và nhận ra nguy cơ thất truyền của nghề thủ công quý giá này. Từ đó, Zó Project ra đời, mang trên mình sứ mệnh: vừa bảo tồn, phát triển nghề làm giấy thủ công truyền thống, vừa tạo ra sinh kế bền vững cho các cộng đồng nghệ nhân, bao gồm cả những người dân tộc thiểu số ở các vùng núi phía Bắc.

Thực hiện chủ trương phát triển công nghiệp văn hóa, quận Tây Hồ đã lập đề án phục dựng nghề làm giấy Dó. Ngày 13 tháng 5 năm 2024, UBND quận đã chính thức khai trương "Điểm dịch vụ, du lịch văn hóa và giới thiệu nghề truyền thống làm giấy Dó của vùng Bưởi xưa" tại số 189 Trích Sài.

Zó Project đã thổi hồn vào không gian nơi đây, biến nơi đây thành một bảo tàng sống động. Thông qua các bức ảnh, công cụ, sản phẩm, câu chuyện quá khứ của giấy dó dần hiện ra, thu hút những du khách có dịp đặt chân đến nơi này.

Không chỉ dừng lại ở những ứng dụng truyền thống, Zó Project đã đưa giấy dó vào đời sống hiện đại qua những sản phẩm đa dạng và hữu dụng như sổ tay, bưu thiếp, lịch bàn, và cả những phụ kiện trang sức độc đáo như hoa tai, vòng cổ. Những sản phẩm này không chỉ đẹp mà còn thể hiện bản sắc dân tộc rõ nét, thu hút sự quan tâm của cả du khách quốc tế và giới trẻ trong nước.

Bạn Đỗ Minh Ngọc, một nhân viên tại điểm du lịch, chia sẻ: "Theo mình thì khách đến đây rất đông. Họ biết đến chúng mình chủ yếu qua các kênh truyền thông như fanpage, mạng xã hội, báo chí và website".

Bạn đặc biệt ấn tượng với du khách Mỹ: "Họ thực sự bị thu hút bởi giấy Dó của Việt Nam. Khi đến đây, họ rất tập trung và tỏ ra vô cùng hứng thú tìm hiểu." Đây là một sự công nhận quý giá cho giá trị của di sản. Hơn nữa, các sản phẩm giấy dó "rất thường xuyên" được mang đi trưng bày tại các hội chợ quốc tế, theo lời bạn Ngọc.

Các bạn học sinh đến từ Singapore cũng đã mang đến một góc nhìn đa chiều và sâu sắc. Đây là lần thứ ba bạn đến Việt Nam và bạn bày tỏ tình yêu lớn với văn hóa nơi đây: "Mình thực sự yêu văn hóa ở đây rất nhiều." Bạn so sánh trải nghiệm lần này với những lần trước: "Năm ngoái, người ta nói với chúng mình rằng đây là loại hình nghệ thuật đang dần mai một, nhưng chúng mình lại không có cơ hội gặp gỡ những nghệ nhân chịu trách nhiệm chính, những người đang thực sự tạo ra các sản phẩm nghệ thuật này. Vì vậy, trong chuyến đi năm nay, mình thực sự đã có cơ hội gặp họ".

Một bạn học sinh có đưa ra một nhận định thẳng thắn về chặng đường phía trước: "Thật lòng thì ở Singapore, mình không nghĩ có nhiều người biết về nó đâu. Nhưng ở chính Việt Nam, qua những gì mình được nghe từ những người trong dự án này, thì giấy Dó rất phổ biến và có sức sống mạnh mẽ, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác và là một phần của lịch sử. Để hiểu được văn hóa của một đất nước khác là chuyện cần có nhiều thời gian, nên mình nghĩ chắc sẽ mất một thời gian để mọi người ở Singapore có thể biết đến và hiểu hơn về giấy Dó.” Điều này càng khẳng định rằng tuy đã hồi sinh, giấy Dó vẫn còn có một chặng đường rất dài ở phía trước.

Những trải nghiệm và nhận định như vậy chính là minh chứng cho thấy chiến lược của Zó Project đang đi đúng hướng, đồng thời cũng là động lực để họ tiếp tục hành trình. Sau một thập kỷ kiên trì, nhà sáng lập Trần Hồng Nhung chia sẻ về tầm nhìn kép của dự án: vừa chinh phục thị trường quốc tế, vừa đào tạo và lan tỏa giá trị di sản từ trong nước. Về khát vọng vươn ra thế giới, chị cho biết: "Bọn chị đã mang giấy Dó sang Tokyo vào năm ngoái, đang tính sang tháng 8 thì bọn chị sẽ mang sang Mỹ. Bên chị cũng đang làm việc với đối tác ở Nhật, ở Mỹ là chủ yếu, hai thị trường chính của giấy Dó".

Song song với việc mở rộng thị trường, giáo dục di sản được xem là nền tảng cho sự phát triển bền vững. "Năm nay là năm bọn chị muốn đưa ra những chương trình giáo dục di sản, như chương trình của các bạn Singapore đây là chương trình về lãnh đạo văn hóa" , chị Nhung giải thích.

Tầm nhìn này không chỉ hướng đến du khách quốc tế mà còn tập trung vào chính người Việt. "Khách quốc tế đến Việt Nam ngày càng nhiều, nhưng chính người Việt cũng cần hiểu và tự hào về chất liệu truyền thống của mình để có thể chia sẻ lại. Trong hè này, bọn chị sẽ mở lớp cơ bản cho mọi người có thể tham gia và tiếp cận được với giấy Dó." Bằng tình yêu và trách nhiệm sâu sắc với di sản, những con người tâm huyết đang từng ngày vun đắp và nuôi dưỡng sức sống trường tồn cho giấy dó.

Để giấy dó tồn tại giữa đời sống hiện đại

Giấy dó, những tờ giấy nhẹ, mềm như lụa nhưng ở sâu trong dáng vẻ mảnh mai, tinh tế ấy lại là sức bền bỉ đối với thời gian. Giấy dó là loại giấy được làm từ vỏ thực vật, có cấu trúc dạng sợi của vỏ cây liên kết với nhau theo cấu trúc nhiều lớp, đa chiều nên có khả năng bắt màu, hút ẩm, thoát ẩm, nhẹ, bền dai, nên khó bị ẩm mốc, khó bị mối mọt nên có đời sống lâu dài.

Xưa kia giấy dó đã có từng một thời phát triển huy hoàng trong đời sống và văn hóa Việt. Những quyển sách Hán Nôm, tranh dân gian hay những bản sắc phong của các vị hoàng đế được lưu giữ hàng trăm năm nay đều được làm từ giấy dó. Tiếng giã chày ở vùng Bưởi nay là quận Tây Hồ đã trở thành nét đặc trưng, đi vào thơ ca như câu "Chày Yên Thái nện trong sương chểnh choảng" của Nguyễn Huy Lượng hay "Nhịp chày Yên Thái mặt gương Tây Hồ" trong ca dao. Bên cạnh đó, có một điều mà người dân làng Yên Thái luôn tự hào, đó là bản Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được in trên giấy dó nổi tiếng của vùng Bưởi.

Để giấy dó có thể tồn tại bền vững trong đời sống hiện đại thì việc tạo ra nguồn thu nhập ổn định cho người làm nghề và các đơn vị là vô cùng quan trọng. Hiện nay, giấy dó không còn đơn giản chỉ là một loại giấy để vẽ tranh hay luyện thư pháp mà đã được thổi hồn vào những sản phẩm mang tính ứng dụng cao và có giá trị thẩm mỹ, phù hợp với xu hướng hiện đại. Sự kết hợp tinh tế giữa chất liệu truyền thống và thiết kế hiện đại đã mở ra một hướng đi mới, giúp giấy dó vừa giữ được nét đẹp xưa cũ, vừa khẳng định được giá trị trong đời sống đương đại.

Các sản phẩm được tạo ra từ giấy dó vô cùng đa dạng, từ những chiếc khuyên tai độc đáo, thiệp mời tinh xảo, đèn trang trí ấm cúng, đến hoa trang trí nghệ thuật. Những sản phẩm này không chỉ được trưng bày và bán tại Điểm dịch vụ, du lịch văn hóa và giới thiệu nghề truyền thống làm giấy Dó của quận Tây Hồ mà còn được giới thiệu rộng rãi hơn thông qua các buổi workshop, triển lãm và kênh bán hàng trực tuyến của Zó Project. Việc tạo ra các sản phẩm thủ công độc đáo đã giúp tăng giá trị của giấy dó, từ đó mang lại nguồn thu nhập cho những nghệ nhân làm giấy và đội ngũ Zó Project, khuyến khích họ tiếp tục gắn bó với nghề. Bên cạnh đó, việc tổ chức các tour trải nghiệm, lớp học làm giấy dó cũng là một nguồn thu nhập bổ sung, đồng thời giúp lan tỏa kiến thức và tình yêu với di sản này đến với công chúng.

Trải qua bao thăng trầm cùng thời gian, một thời vàng son rồi mai một nhưng giấy dó vẫn là hồn cốt của truyền thống Việt Nam. Với vẻ đẹp bền bỉ, mộc mạc gắn với nét đẹp truyền thống của người Việt, giấy dó là cầu nối giữa quá khứ với hiện đại, hiện tại với tương lai, trở thành sứ giả mang theo văn hóa, lịch sử và tri thức của đất nước.

Để nghề giấy dó có thể tiếp tục hồi sinh và phát triển mạnh mẽ, rất cần những người có tâm, giữ nghề để quảng bá du lịch, nhắc nhở thế hệ mai sau về một làng nghề độc đáo bên Hồ Tây thơ mộng. Chúng ta không thể để một di sản quý giá như giấy dó rơi vào quên lãng lần nữa.