Năm 2018, Phyllis Omido vinh dự nhận được Giải thưởng Môi trường Goldman - mỗi năm trao cho 6 cá nhân ở 6 lục địa trên thế giới vì nỗ lực bảo vệ và cải thiện môi trường tự nhiên, dù đứng trước rủi ro cao đối với cá nhân. CNN vừa cho hay.

Trước kia, Phyllis Omido không tưởng tượng là mình sẽ trở thành một nhà hoạt động môi trường, nhưng việc làm này khởi phát từ sau khi bà sinh con. Năm 2009, Omido làm quản lý quan hệ cộng đồng cho nhà máy tái chế ắc quy chì - axít có tên Công ty Luyện kim KCX. Khi đó, nhà máy bước vào sản xuất năm thứ 2, quá trình tách, luyện kim loại từ pin ô tô đã qua sử dụng này dẫn tới phát thải khói, bụi và nước thải chứa đầy các hạt chì.

3 tháng nhận việc, Omido nhận thấy cậu con nhỏ của mình, King David thường xuyên nôn trớ và sốt. Kết quả xét nghiệm cho thấy, cậu bé không phải bị sốt rét, thương hàn hay rotavirus. Theo lời chỉ dẫn của một người bạn, Omido cho con đi kiểm tra mức ngộ độc chì. Cậu bé có hàm lượng chì trong máu là 35 microgram/dl, trong khi tiêu chuẩn bình thường là 5 microgram/dl. Theo chẩn đoán, có thể con trai bà đã nhiễm phải chì qua sữa mẹ. Omido trình cho người quản lý công ty kết quả xét nghiệm đó và được trao một tấm séc để thanh toán viện phí với điều kiện bà không được nói với ai. Omido quyết định nghỉ việc.

Dám lên tiếng

Lo ngại những đứa trẻ khác có thể bị ảnh hưởng, Omido đã dẫn 3 trẻ ở Owino Uhuru, ngôi làng ngay sát trụ sở nhà máy đi xét nghiệm máu. Kết quả của cả 3 đều vượt mức tiêu chuẩn cho phép. Trong khi đó, dân làng vẫn phải sống chung với những lớp khói đen ngày đêm phả ra từ nhà máy. Người làng Owino Uhuru cho biết, đôi khi họ phải đi nơi khác ngủ vào ban đêm vì sợ rằng thứ khói đó có thể làm cho họ nghẹt thở trong nhà lúc nào không biết. Khí thải nhà máy cũng gây ra mưa axít, trộn vào đất và thức ăn, nước uống của người dân. “Chúng tôi sử dụng nước mưa để đun nước uống, nấu ăn, tắm rửa, nhưng đôi khi chúng tôi thấy nước mưa có vị đắng khác thường”, một dân làng cho hay.

Sau khi rời khỏi nhà máy luyện kim, Omido đề nghị dân làng Owino Uhuru viết đơn kiến nghị gửi quan chức y tế nhưng không có hồi âm. Năm 2010, sau khi một công nhân nhà máy ngất đi, sau đó tử vong, Omido tổ chức một cuộc biểu tình, lên án chì độc chết người. Sau đó, Cơ quan Quản lý Môi trường Quốc gia đã ra lệnh cho nhà máy luyện kim đóng cửa vì chưa tuân thủ các tiêu chuẩn an toàn. Nhà máy đóng cửa tạm thời nhưng nhanh chóng mở cửa trở lại sau khi được Hội đồng thành phố Mombasa đồng ý.

Dần dần, hiện tượng đau bụng, chóng mặt, tiêu chảy, ho và mệt mỏi trở nên phổ biến trong cư dân Owino Uhuru. Trẻ em và người lớn cũng bị mẩn ngứa, da bong tróc. Một số phụ nữ sẩy thai, đôi khi hết lần này đến lần khác. Omido ghi nhận được 79 trường hợp, trong đó có 46 trẻ em tử vong vì các bệnh liên quan đến chì ở Owino Uhuru, chưa kể 124 ca sẩy thai trong khoảng năm 2010 - 2014, khi nhà máy luyện kim hoạt động. Năm 2015, Chính phủ đã xét nghiệm máu đối với 50 dân làng Owino Uhuru, tất cả đều có sự hiện diện của chì, một nửa trong số đó nằm trong mức nguy hiểm.

Đấu tranh vì sức khỏe cộng đồng

Cuối năm 2012, khi vẫn sống ở Mombasa, Omido trở về nhà vào buổi tối cùng với con trai của mình, thấy 2 người đàn ông có vũ trang đứng trước cổng. Một trong những người đàn ông dùng báng súng đánh bà từ phía sau khiến bà ngã ra. King David lúc đó mới ở tuổi chập chững biết đi, bắt đầu khóc. Nằm trên đất, bà năn nỉ họ để cho con trai bà vào trong, họ đồng ý. Khi trở lại để nói chuyện, bà bị đánh lần nữa và bất tỉnh. Tình cờ, một người hàng xóm của bà cũng về đến đó. Thấy ánh đèn pha, 2 kẻ lạ mặt bỏ trốn. Omido đoán 2 kẻ đó tìm đến là do bà đã đứng lên bảo vệ dân làng Owino Uhuru. Để đảm bảo an toàn, bà lập tức rời khỏi Mombasa, chuyển đến một thị trấn ven biển và tiếp tục công tác vận động của mình. Sau loạt cuộc biểu tình trong năm 2013 và 2014, nhà máy luyện kim cứ đóng cửa rồi mở lại. Chỉ đến khi Kenya buộc phải xuất hết phế liệu kim loại bất hợp pháp thì nhà máy mới đóng cửa vĩnh viễn.

Ít nhất hiện giờ không khí ở Owino Uhuru đã sạch, nhưng đất và nước vẫn còn bị ô nhiễm. Vì thế, Omido bắt đầu sứ mệnh đòi quyền lợi cho những người dân nhiễm độc chì. Bà tập hợp một vài cư dân Owino Uhuru để trưng ra những dấu hiệu ngộ độc chì nghiêm trọng, chẳng hạn như Kelvin Musyoka, một cậu bé bị thối rữa ở chân sau khi giẫm phải một vũng bùn ô nhiễm. Bà lên danh sách cho một vụ kiện tập thể và công khai vụ việc trên một tờ báo địa phương.

Rủi ro và cả sự hy sinh

Như một điều tất yếu, các mối đe dọa với Omido tăng lên. Bà liên tục nhận được tin nhắn yêu cầu ngừng vụ kiện. Tháng 4/2017, khi bà Omido chuẩn bị lên máy bay tới Johannesburg để tham dự một Hội nghị Thượng đỉnh về môi trường thì nhận được một cuộc điện thoại từ số lạ. “Con trai bà đang ở đâu? Cậu bé đang gặp nguy hiểm”, một giọng nói vang lên rồi tắt lịm. Hoảng sợ, Omido gọi cho một người bạn, năn nỉ cô đến đón King David ở trường và đưa con đến Nairobi, nơi được cho là tương đối an toàn. Ngày hôm sau, Omido được tin con trai của Kamenchu, một thành viên trong đội của bà bị bắt cóc trên đường từ trường về nhà và 3 ngày sau cậu bé được thả.

Hiện giờ, Omido có nhiều biện pháp phòng ngừa an ninh tại chỗ. Văn phòng và nhà của bà giăng kín camera theo dõi. Bà và con trai nuôi 10 con chó, 5 trong số đó là chó huấn luyện tấn công, 5 con còn lại có khả năng phát hiện chất nổ. Bà giám sát chặt chẽ nơi ở của con trai. Đề phòng nguy hiểm, bà không tiết lộ nơi mình sống, kể cả với anh chị em trong nhà. Bà cũng có quy ước về quy trình sơ tán, dấu hiệu, các từ khóa an toàn đề phòng xảy ra trường hợp khẩn cấp.

Đối với các vụ kiện, thủ tục tố tụng của tòa án đã bị trì hoãn 8 lần nhưng Omido vẫn hy vọng các Thẩm phán sẽ sớm ra phán quyết, để các cư dân của Owino Uhuru được bồi thường cho sự đau khổ của họ. Omido cũng muốn cuộc sống của mình chuyển sang một trang mới, bà muốn nghỉ hưu sớm, có thể chuyển đến một trang trại xa xôi ở đâu đó.

Nguyễn Hưng-Y.Chi (Theo citizentv, CNN)