Khi những 'đôi cánh' khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo thiếu gió từ quỹ đầu tư nội địa

+ Việt Nam hiện có rất ít quỹ đầu tư mạo hiểm nội địa đủ quy mô để hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo. Theo bà, điều gì đang cản trở sự hình thành và phát triển của các quỹ này?

- Mặc dù thị trường đầu tư mạo hiểm (ĐTMH) tại Việt Nam đã có sự phát triển mạnh mẽ trong những năm gần đây, trở thành điểm đến khá hấp dẫn cho các nhà đầu tư trong nước và quốc tế, nhưng so với các quốc gia trong khu vực Đông Nam Á và các nền kinh tế phát triển hơn, quy mô thị trường ĐTMH tại Việt Nam vẫn còn khiêm tốn.

Trong số hơn 200 quỹ ĐTMH đang hoạt động tại Việt Nam, chỉ có 33 quỹ đầu tư khởi nghiệp sáng tạo trong nước (cho doanh nghiệp nhỏ và vừa), thành lập theo Nghị định 38/2018/NĐ-CP, với tổng vốn góp đạt 413 tỷ đồng (tương đương khoảng 16 triệu USD), chiếm chưa đến 5% thị phần ĐTMH trong nước.

Kết quả này cho thấy thu hút vốn ĐTMH trong nước của Việt Nam chênh lệch lớn so với nguồn vốn ĐTMH trong nước của Singapore (khoảng 15 tỷ USD năm 2023) và Hàn Quốc khoảng 9 tỷ USD.

Tôi cho rằng, nguyên nhân đầu tiên dẫn đến hiện tượng này chính là hạn chế về nguồn vốn trong nước.

Trên thực tế, thị trường vốn Việt Nam còn nhỏ, với nguồn lực tài chính chủ yếu tập trung vào các kênh đầu tư truyền thống như bất động sản hay chứng khoán, trong khi ĐTMH đòi hỏi chấp nhận rủi ro cao và thời gian dài để thu hồi vốn.

Các nhà đầu tư trong nước, bao gồm cả cá nhân và tổ chức, thường thiếu kinh nghiệm và có tâm lý e dè khi rót vốn vào các doanh nghiệp khởi nghiệp (start-up) chưa có thành tựu rõ ràng.

Nguyên nhân thứ hai, chính là hành lang pháp lý. Liên quan đến ĐTMH chủ yếu là Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa và Nghị định số 38/2018/NĐ-CP quy định chi tiết về đầu tư cho doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV) khởi nghiệp sáng tạo.

Tuy nhiên, các quy định tại Nghị định số 38/2018/NĐ-CP còn nhiều bất cập, hạn chế, chưa đáp ứng kỳ vọng của cộng đồng quỹ và doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo (KNST) như: quy định về giới hạn quy mô góp vốn của quỹ; danh mục và lĩnh vực hoạt động của quỹ chưa đầy đủ; chưa có quy định ràng buộc trách nhiệm của công ty quản lý trong việc tập trung nguồn vốn đầu tư cho doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo.

Một số quy định về quy trình, thủ tục thành lập và hoạt động của quỹ chưa được phân cấp và một số quy định chưa thực sự cần thiết ảnh hưởng tới hiệu quả đầu tư.

Tại Điều 5 Nghị định số 38/2018/NĐ-CP chỉ cho phép quỹ đầu tư KNST đầu tư vào vốn điều lệ doanh nghiệp nhỏ và vừa khởi nghiệp hoặc gửi tiết kiệm, nhưng không cho phép nắm quyền mua cổ phần trong khi đây là một trong những công cụ giúp tiếp cận tiềm năng tăng trưởng mà không cần nguồn vốn lớn ban đầu.

Ngoài ra, qua nghiên cứu thông lệ quốc tế, các nước cho phép đầu tư chứng chỉ tiền gửi để tối ưu nguồn lực; nhưng hiện tại pháp luật Việt Nam chưa cho phép áp dụng, chính sách ưu đãi thuế cho các quỹ ĐTMH cũng kém hấp dẫn so với nhiều quốc gia. Đơn cử Singapore miễn thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN) cho quỹ ĐTMH trong 10 năm.

Một trong những kênh tạo lập nguồn vốn cho các Quỹ ĐTMH nội địa là thu hút nhà đầu tư nước ngoài đầu tư vào các quỹ. Tuy nhiên, nhà đầu tư nước ngoài muốn đầu tư vào quỹ ĐTMH tại Việt Nam phải tuân thủ các quy định tương tự về các hạn chế tiếp cận thị trường đối với các nhà đầu tư nước ngoài đầu tư vào công ty Việt Nam.

Đây là rào cản đáng kể trong thu hút nguồn vốn cho các quỹ ĐTMH trong nước.

Thứ ba, Việt Nam đang thiếu hụt hệ sinh thái hỗ trợ toàn diện cho quỹ ĐTMH nội địa là điểm nghẽn lớn nhất

Hệ sinh thái này không chỉ cần vốn, mà còn đòi hỏi đội ngũ chuyên gia có kinh nghiệm quản lý quỹ, mạng lưới kết nối quốc tế và cơ chế khuyến khích đổi mới sáng tạo.

Hiện nay, số lượng chuyên gia trong nước am hiểu về ĐTMH còn hạn chế, dẫn đến việc các quỹ nội địa khó đánh giá và hỗ trợ start-up một cách hiệu quả.

Ngoài ra, thiếu cơ chế bảo vệ quyền lợi nhà đầu tư và các chính sách ưu đãi đủ hấp dẫn cũng làm giảm động lực thành lập quỹ nội địa.

+ Để tạo thêm dòng vốn cho ĐTMH, đầu tư vào start-up, theo bà, Việt Nam cần có định hướng gì nhằm thúc đẩy hình thành và phát triển các quỹ này trong nước?

- Trong những năm gần đây, thứ hạng của Việt Nam trên các bảng xếp hạng đổi mới sáng tạo toàn cầu đã không ngừng tăng lên. Theo Báo cáo chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu năm 2024, Việt Nam xếp thứ 44/133 quốc gia và vùng lãnh thổ, tăng 2 bậc so với năm 2023.

Để thúc đẩy đổi mới sáng tạo, việc khơi thông dòng vốn ĐTMH, đầu tư vào start-up là yếu tố then chốt. Theo đó, dòng vốn từ các quỹ ĐTMH có thể trở thành động lực hỗ trợ khu vực tư nhân khởi nghiệp, nuôi dưỡng thành công các ý tưởng đổi mới sáng tạo.

Với xu hướng phát triển của nền kinh tế mở như Việt Nam hiện nay, việc phát triển thị trường vốn mạo hiểm nói chung và mô hình Quỹ ĐTMH nói riêng là rất cần thiết.

Do đó, Việt Nam cần chú trọng các giải pháp phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp, cải thiện môi trường kinh doanh; thúc đẩy hình thành và phát triển các quỹ ĐTMH, nhất là các quỹ nội địa.

Để huy động thêm dòng vốn và phát triển các quỹ này, cần tập trung vào 3 giải pháp.

Thứ nhất, chúng ta hoàn thiện khung pháp lý cho hoạt động ĐTMH, trong đó, trọng tâm là sớm ban hành Nghị định sửa đổi Nghị định số 38/2018/NĐ-CP theo hướng mở rộng số lượng nhà đầu tư tham gia góp vốn; quy mô góp vốn vào quỹ.

Việt Nam cũng cần bổ sung danh mục hoạt động/đầu tư của quỹ đầu tư KNST bao gồm đầu tư chứng chỉ tiền gửi tại các tổ chức tín dụng, đầu tư công cụ đầu tư có thể chuyển đổi (convertible instruments) và quyền mua cổ phần tại doanh nghiệp KNST (option); đơn giản hóa thủ tục thành lập, vận hành và giám sát quỹ…

Thứ hai, thí điểm và nhân rộng mô hình quỹ ĐTMH theo mô hình đối tác công - tư. Kinh nghiệm các nước cho thấy, mô hình quỹ hợp tác công - tư là mô hình phổ biến, trong đó chính phủ và các nhà đầu tư tư nhân cùng góp vốn thành lập quỹ ĐTMH.

Điển hình như Singapore, Chính phủ nước này đã thành lập các quỹ đầu tư công nghệ với sự tham gia của nhà nước và tư nhân, từ đó thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của hệ sinh thái khởi nghiệp.

Tại Việt Nam, Quỹ ĐTMH có sử dụng ngân sách nhà nước được quy định tại Điều 36 Luật Thủ đô 2024 đã mở ra một hướng đi mới cho Hà Nội trong việc thúc đẩy đổi mới sáng tạo và phát triển kinh tế; đồng thời, tạo tiền đề cho việc nhân rộng ra các địa phương khác trong tương lai.

Do đó, yêu cầu quan trọng nhất trong thời gian tới là xây dựng khung pháp lý rõ ràng, cụ thể và minh bạch cho việc sử dụng ngân sách nhà nước trong ĐTMH.

Các quy định pháp lý cần bao gồm các nội dung như quy trình đầu tư, điều kiện tham gia, tiêu chí lựa chọn dự án và các cơ chế giám sát, qua đó giúp bảo đảm các quỹ ĐTMH hoạt động đúng mục đích, đồng thời tạo niềm tin, thu hút sự tham gia của các nhà đầu tư tư nhân.

Thứ ba là, tiếp tục hoàn thiện thị trường thoái vốn cho nhà ĐTMH, thông qua việc phát triển sàn giao dịch riêng cho doanh nghiệp start-up, hỗ trợ hoạt động IPO, M&A cũng như tăng cường liên kết với các quỹ đầu tư quốc tế để tận dụng kinh nghiệm, công nghệ và dòng vốn chất lượng cao.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy việc thiết lập cơ chế thoái vốn hiệu quả là yếu tố quan trọng để thu hút và duy trì sự phát triển của các quỹ ĐTMH.

Trong đó, điển hình như Hàn Quốc, Chính phủ đã ban hành chính sách hỗ trợ IPO cho doanh nghiệp khởi nghiệp qua sàn chứng khoán KOSDAQ, đặc biệt là cơ chế IPO đơn giản hóa cho start-up có tiềm năng công nghệ.

+ Các ưu đãi thuế dành cho nhà đầu tư vào start-up đổi mới sáng tạo còn khá khiêm tốn. Liệu Việt Nam cần có lộ trình cải thiện chính sách thuế để khuyến khích dòng vốn mạo hiểm không, thưa bà?

- Để khuyến khích các tổ chức, cá nhân, doanh nghiệp thực hiện ĐTMH, bên cạnh các cơ chế, chính sách đã được ban hành, chủ yếu thuộc lĩnh vực khoa học và công nghệ, KNST, thì các luật thuế về TNDN, xuất, nhập khẩu, giá trị gia tăng (VAT), sử dụng đất phi nông nghiệp... đã quy định các trường hợp doanh nghiệp được hưởng ưu đãi thuế.

Đơn cử như đối với thuế TNDN, doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo có dự án đầu tư mới thuộc lĩnh vực ĐTMH cho phát triển công nghệ cao thuộc danh mục ưu tiên đầu tư phát triển theo quy định của Luật Công nghệ cao được áp dụng ưu đãi ở mức cao nhất, với thuế suất thuế TNDN là 10% trong thời gian 15 năm, được miễn thuế tối đa không quá 4 năm và giảm 50% số thuế phải nộp tối đa không quá 9 năm tiếp theo.

Ngoài ra, hầu hết các sản phẩm sử dụng trực tiếp cho hoạt động nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ, hoạt động chuyển giao công nghệ thuộc đối tượng không chịu thuế VAT...

Các quy định khác dù không trực tiếp ưu đãi cho khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo nhưng cũng có thể tạo ra lợi ích gián tiếp cho các nhà đầu tư, doanh nghiệp trong lĩnh vực này.

Về lộ trình hoàn thiện chính sách thuế để khuyến khích dòng vốn mạo hiểm: Nghị quyết số 68-NQ/TW ngày 04/05/2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân đã đưa ra định hướng đối với chính sách thuế nhằm thúc đẩy khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, kinh doanh hiệu quả, bền vững.

Cụ thể như có chính sách miễn, giảm thuế TNDN cho các doanh nghiệp KNST, công ty quản lý quỹ ĐTMH, tổ chức trung gian hỗ trợ khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo kể từ thời điểm phát sinh thuế TNDN phải nộp.

Đồng thời, miễn thuế thu nhập cá nhân (TNCN), thuế TNDN cho các cá nhân, tổ chức đối với khoản thu nhập từ chuyển nhượng phần vốn góp, quyền góp vốn vào doanh nghiệp KNST.

Miễn, giảm thuế TNCN cho các chuyên gia, nhà khoa học làm việc tại doanh nghiệp KNST, trung tâm nghiên cứu phát triển, trung tâm đổi mới sáng tạo, các tổ chức trung gian hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo.

Trong thời gian tới, Quốc hội và Chính phủ sẽ soạn thảo và ban hành văn bản pháp luật cụ thể hóa các chỉ đạo này của Bộ Chính trị.

Về một số mô hình trên thế giới Việt Nam có thể tham khảo: Một số quốc gia như Anh, Canada, Singapore, Hàn Quốc, Thái Lan… đã có những thành công trong việc áp dụng chính sách miễn hoặc giảm thuế thu nhập từ chuyển nhượng vốn cho các nhà ĐTMH khi họ bán/chuyển nhượng cổ phần hoặc phần vốn góp trong các start-up hay ưu đãi thuế cho quỹ ĐTMH để giảm chi phí hoạt động và tăng lợi nhuận.

Xin cảm ơn bà!