Làng gốm cổ Chu Đậu – Nơi hội tụ tinh hoa văn hóa Việt

Sự phục hưng di sản Chu Đậu

Những bàn tay nhuộm đất sét thoăn thoắt vuốt trên bàn xoay, bên dưới lớp men rạn màu mật ong ánh lên hoa văn sen - cúc cách điệu. Tôi đứng giữa làng gốm Chu Đậu – nơi thời gian ngưng đọng trong từng sản phẩm độc bản, chuẩn bị đón đoàn đại biểu APEC tới thăm vào ngày 16/7 tới. Đây không chỉ là di sản sống, mà còn là câu chuyện phục hưng kỳ diệu của tinh hoa Việt.

Làng Gốm Chu Đậu huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương (nay thuộc xã Thái Tân, thành phố Hải Phòng) hôm nay, không gian tràn ngập vẻ đẹp truyền thống và nhịp sống của những nghệ nhân tài hoa.

Qua lời kể của các nghệ nhân, Hải Dương - vùng đất địa linh nhân kiệt, từ lâu đã nổi tiếng với nhiều trung tâm sản xuất gốm sứ cổ truyền. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, do chiến tranh và biến động xã hội, nghề gốm cổ truyền nơi đây có lúc tưởng chừng như đã mai một, song vẫn kiên cường tồn tại và phát triển. Đặc biệt, trong số 15 di tích gốm cổ được phát hiện trên đất Hải Dương, Chu Đậu chính là đỉnh cao của gốm sứ Việt Nam vào thế kỷ 15-16.

Sự trở lại của gốm Chu Đậu là một câu chuyện đầy bất ngờ và kỳ diệu. Vào năm 1980, ông Makoto Anabuki, khi đó là cán bộ Bộ Ngoại giao Nhật Bản, trong chuyến công tác tại Thổ Nhĩ Kỳ, đã tình cờ nhìn thấy một chiếc bình gốm hoa lam cổ tại Bảo tàng Topkapi Saray ở Istanbul. Trên vai chiếc bình ấy có 13 chữ Hán ghi rõ: "Thái Hoà bát niên, Nam Sách châu, tượng nhân Bùi Thị Hý bút" (nghĩa là Năm Thái Hoà thứ tám - 1450, châu Nam Sách, nghệ nhân Bùi Thị Hý tạo). Thông tin quý giá này đã trở thành chất xúc tác mạnh mẽ, thúc đẩy các nhà khoa học tiến hành nghiên cứu, điền dã và khai quật, từ đó phát hiện ra di chỉ gốm Chu Đậu cùng nhiều lò gốm cổ khác trên đất Hải Dương.

Khu di tích gốm Chu Đậu nằm ở tả ngạn sông Thái Bình, thuộc thôn Chu Đậu, xã Thái Tân, huyện Nam Sách, được phát hiện vào năm 1983. Qua 7 lần khai quật từ năm 1986 đến 2014, với diện tích 4 vạn m², hàng nghìn hiện vật có giá trị đã được tìm thấy. Những phát hiện này đã làm sửng sốt giới nghiên cứu đồ gốm trên thế giới và làm thay đổi những nhận định về gốm Việt Nam. Thậm chí, những hiện vật gốm Chu Đậu cổ nằm sâu dưới vùng biển ngoài khơi Cù Lao Chàm hơn 400 năm vẫn giữ nguyên vẹn men và họa tiết hoa văn, minh chứng cho chất lượng tuyệt hảo của dòng gốm này.

Sau hơn 400 năm thất truyền, vào năm 2001, Công ty Cổ phần Gốm Chu Đậu, một thành viên của Tập đoàn BRG, đã được thành lập với sứ mệnh phục hưng dòng gốm cổ này. Với khát khao viết tiếp trang sử đầy tự hào, ước muốn đưa gốm Chu Đậu với hơn 500 năm lịch sử và nét riêng độc đáo vươn xa hơn nữa, công ty đã và đang gìn giữ, phát triển gốm Chu Đậu bằng tất cả tâm huyết và tình yêu di sản văn hóa dân tộc.

Gốm Chu Đậu không đơn thuần là đồ vật – đó là lịch sử kết tinh từ đất, lửa và tâm huyết của thế hệ các nghệ nhân gốm. Từ bình gốc lạc giữa viện bảo tàng Istanbul đến thương hiệu quốc gia, hành trình ấy đang bước vào chương mới: Đưa tinh hoa Việt tỏa sáng tại APEC – nơi giao thoa của những nền văn minh.

Quy trình chế tác tinh xảo - Tạo nên những tác phẩm độc bản

Để tạo ra một sản phẩm gốm mỹ nghệ Chu Đậu cao cấp, các nghệ nhân phải trải qua một quy trình công phu, tỉ mỉ với yêu cầu kỹ thuật chặt chẽ và chuẩn xác. Quy trình này gồm 5 khâu cơ bản: làm đất, tạo hình, trang trí hoa văn, tráng men và nung đốt.

Nguyên liệu chính làm gốm Chu Đậu là đất sét trắng nguyên khoáng từ vùng Trúc Thôn – Chí Linh, cùng với cao lanh từ vùng núi phía bắc Phú Thọ, kết hợp với nguồn nước sông Thái Bình từ Lục Đầu Giang đổ về. Đất sét được để ải nắng, nghiền nhuyễn thành dạng hồ mịn, sau đó trải qua 8 lần lọc và 3 lần ủ đất để loại bỏ tạp chất và tạo độ kết khối cao. Đây là khâu vô cùng quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng thành phẩm sau nung. Các nhà khoa học khẳng định đây là nguồn đất sét quý hiếm, ít tạp chất, giàu vi lượng khoáng chất và có độ kết khối cao.

Về tạo hình, nghệ nhân gốm Chu Đậu sử dụng hai phương pháp chính: phương pháp xây cho các sản phẩm đơn giản như bát, đĩa, chén; và phương pháp đổ khuôn thạch cao cho các sản phẩm bình, tượng. Sau khi đổ khuôn, mộc khô được bào và đánh nhẵn để chuẩn bị cho khâu trang trí.

Nghệ thuật trang trí hoa văn trên gốm Chu Đậu hoàn toàn thủ công, mang đậm tính thuần Việt. Đề tài trang trí vô cùng phong phú, điển hình là các loại hoa cúc, hoa sen, hoa chanh, chim muông thú, và các tích truyện dân gian như cửu ngư quần hội, cửu ngư vượt vũ môn, vinh quý bái tổ, mục đồng thổi sáo. Tất cả đều phản ánh đời sống văn hóa và khát vọng của người Việt. Nghệ nhân gốm Chu Đậu sử dụng loại mực tự nhiên làm từ son quạng trộn với nước và đất sét để vẽ. Đặc biệt, trước khi nung, mực có màu son đỏ, nhưng sau khi nung, dưới tác động của nhiệt, nét vẽ sẽ chuyển sang màu lam chàm độc đáo. Lối vẽ phóng khoáng, giàu cảm xúc của nghệ nhân khiến mỗi sản phẩm gốm Chu Đậu trở thành một tác phẩm độc bản, chứa đựng tâm tư, tình cảm và tính cách của người nghệ nhân. Đáy các hiện vật thường có chữ Hán như: Phúc, chính, sỹ, tàm, quỳ, trù....

Sau công đoạn trang trí là tráng men tro. Gốm Chu Đậu tự hào sở hữu bài men độc đáo tại Việt Nam, sử dụng vỏ hạt thóc (trấu) đốt lên cùng các nguyên liệu bí truyền, tạo ra dòng men rạn màu hanh vàng. Năm 2017, dòng men tro trấu này đã được Tổ chức Kỷ lục Việt Nam trao bằng xác lập kỷ lục độc bản là "Sản phẩm gốm Chu Đậu dòng men thiên nhiên cổ truyền độc đáo của gốm Việt Nam".

Cuối cùng là công đoạn nung đốt, được coi là quan trọng nhất, quyết định thành công hay thất bại của một mẻ gốm. Hiện nay, nghệ nhân gốm Chu Đậu chủ yếu sử dụng phương pháp nung bằng lò ga. Nhiệt độ và thời gian nung khác nhau tùy thuộc vào từng sản phẩm. Gốm được nung ở nhiệt độ 1050°C - 1220°C, trong khi các sản phẩm sứ nung ở 1280°C - 1300°C. Nhờ nung ở nhiệt độ cao, lớp men luôn căng bóng, xương gốm chắc khỏe và không có tạp chất.

Mỗi tác phẩm gốm Chu Đậu là bức thư gửi thế giới về tinh thần Việt. APEC 2025 là cơ hội để gốm Chu Đậu trở thành sứ giả văn hóa!”

Gốm Chu Đậu - Di sản sống và thương hiệu quốc gia

Với ý tưởng từ các mẫu cổ kính hàng trăm năm tuổi được lưu giữ tại các bảo tàng trong và ngoài nước, gốm Chu Đậu ngày nay đã và đang phát triển với sự đa dạng về mẫu mã sản phẩm. Từ đồ gốm gia dụng, đồ gốm tâm linh, phong thủy, Chu Đậu đáp ứng mọi yêu cầu sử dụng của người tiêu dùng. Đặc biệt, trên nền tảng truyền thống gốm Chu Đậu cổ, năm 2014, sản phẩm gốm vẽ vàng kim cao cấp đã ra đời. Đây là một kiệt tác kết hợp truyền thống và hiện đại, hội tụ đủ âm dương ngũ hành (Kim – vàng trang trí; Mộc – men tro trấu; Thủy – nước làm gốm; Hỏa – lửa nung gốm), nhận được sự ưa chuộng rộng rãi của khách hàng.

Năm 2022, gốm Chu Đậu tự hào trở thành thương hiệu quốc gia Việt Nam. Các sản phẩm gốm Chu Đậu không chỉ được các tổ chức, cơ quan dùng làm quà tặng trong các dịp trọng đại, lễ kỷ niệm mà còn vinh dự trở thành tặng phẩm quốc gia, được lãnh đạo cấp cao nhà nước dùng làm quà tặng các đối tác trong nhiều sự kiện ngoại giao quan trọng của đất nước. Qua đó, gốm Chu Đậu đang khẳng định vị thế là một "thương hiệu văn hóa" của Việt Nam trong giao lưu và hội nhập quốc tế.

Chào tạm biệt làng gốm Chu Đậu, tôi không khỏi trầm trồ trước vẻ đẹp của những sản phẩm gốm tinh xảo, và hơn hết là sự tâm huyết, gìn giữ và phát huy giá trị di sản của những con người nơi đây. Gốm Chu Đậu không chỉ là những món đồ vô tri mà là một phần hồn của dân tộc, là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, mang tinh hoa văn hóa Việt vươn ra thế giới.