Liên minh châu Âu 'đi trên dây' giữa cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung

Tự chủ chiến lược - từ khái niệm đến định hướng hành động của EU

Trong kỷ nguyên cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung ngày càng gay gắt, EU đang nỗ lực định vị mình như một “cực thứ ba” độc lập, tìm kiếm quyền tự chủ chiến lược để tránh bị cuốn vào vòng xoáy đối đầu giữa hai siêu cường.

Tuy nhiên, giới quan sát cho rằng, con đường này không hề bằng phẳng: sự chia rẽ nội bộ, phụ thuộc kinh tế và an ninh, cùng những giới hạn thể chế khiến Brussels khó có thể vừa duy trì quan hệ cân bằng với Washington và Bắc Kinh, vừa bảo vệ lợi ích riêng của mình.

Khái niệm “tự chủ chiến lược”, được EU chính thức đưa vào Chiến lược toàn cầu năm 2016, phản ánh mong muốn thoát khỏi sự lệ thuộc vào các cường quốc bên ngoài, đặc biệt sau những biến động như Brexit và những chính sách cứng rắn của Tổng thống Mỹ Donald Trump trong nhiệm kỳ đầu tiên. Mục tiêu là giúp EU tự quyết trong các vấn đề quốc phòng, công nghệ và đối ngoại, đồng thời khẳng định vai trò của mình trong một trật tự thế giới đa cực.

Tuy nhiên, gần một thập kỷ trôi qua, tham vọng ấy vẫn chủ yếu dừng ở khẩu hiệu. Theo nhà nghiên cứu Miguel Otero-Iglesias (Viện Hoàng gia Elcano, Madrid), quyền tự chủ chiến lược “vẫn là khái niệm gây tranh cãi trong nội bộ EU”.

Pháp và Tây Ban Nha thúc đẩy hội nhập sâu hơn, muốn hình thành ngân sách trung ương tài trợ cho quốc phòng, năng lượng và công nghệ - những lĩnh vực then chốt cho độc lập chiến lược. Ngược lại, Đức cùng nhóm “các quốc gia tiết kiệm” như Hà Lan, Thụy Điển, Phần Lan lại lo ngại rủi ro tài khóa, trong khi Ba Lan và các nước Baltic vẫn đặt niềm tin an ninh vào Mỹ và NATO.

Những mâu thuẫn đó tạo nên “động lực hai tầng”: ở cấp độ thể chế, Ủy ban và Nghị viện châu Âu thường có lập trường cứng rắn hơn với Trung Quốc, nhấn mạnh các giá trị và cạnh tranh hệ thống; còn ở cấp quốc gia, mỗi chính phủ lại ưu tiên lợi ích riêng. Sự thiếu nhất quán này khiến EU dù có tiềm lực kinh tế và ảnh hưởng ngoại giao đáng kể, vẫn khó triển khai chính sách đối ngoại thống nhất, đặc biệt với các cường quốc như Mỹ và Trung Quốc.

Trên thực tế, cả Washington và Bắc Kinh đều nhìn EU qua lăng kính chiến lược riêng. Mỹ ủng hộ một châu Âu “mạnh mẽ” nhưng trong khuôn khổ NATO, còn Trung Quốc hoan nghênh “tự chủ chiến lược” nếu điều đó giúp giảm ảnh hưởng của Mỹ.

Theo SCMP, tại thượng đỉnh EU-Trung Quốc ở Bắc Kinh (2025), Thủ tướng Lý Cường khẳng định “quyền tự chủ của châu Âu được hoan nghênh, miễn là không tổn hại đến quan hệ đối tác”, trong khi Chủ tịch Hội đồng EU António Costa đáp rằng “tự chủ không phải chọn phe, mà là có quyền lựa chọn”.

Giữa lợi ích, phụ thuộc và năng lực "tự chủ"

Theo SCMP, nhà ngoại giao Trung Quốc Thôi Hồng Kiến nhận định: Bắc Kinh ủng hộ EU phát huy quyền tự chủ, song nghi ngờ khả năng khối này hành động độc lập thật sự. Theo ông, EU vẫn bị ràng buộc bởi hai yếu tố: phụ thuộc kinh tế vào Trung Quốc và phụ thuộc an ninh vào Mỹ. Việc châu Âu tham gia kiểm soát xuất khẩu chip, áp thuế với xe điện Trung Quốc hay cắt đứt năng lượng Nga, đều cho thấy giới hạn của “tự chủ”.

Bản thân khái niệm này trong EU cũng được hiểu khác nhau. Một số quốc gia coi “giảm thiểu rủi ro” kinh tế với Trung Quốc là điều kiện cần để tự chủ; số khác lại xem tăng cường liên minh xuyên Đại Tây Dương là cách bảo vệ châu Âu trước các rủi ro toàn cầu. Cấu trúc đồng thuận khiến EU luôn phải “đi trên dây”: mỗi quyết định chiến lược đều đòi hỏi sự nhất trí của 27 thành viên - điều khó đạt được trong bối cảnh lợi ích và nhận thức an ninh khác biệt.

Cuộc xung đột tại Ukraine là phép thử điển hình. Nó buộc EU cắt đứt quan hệ năng lượng với Nga và phụ thuộc nhiều hơn vào khí đốt hóa lỏng của Mỹ. Trong khi đó, sự trở lại của Tổng thống Donald Trump với chính sách “Nước Mỹ trên hết” càng làm nổi bật nhu cầu tự chủ của châu Âu; nhưng cũng phơi bày mâu thuẫn: càng tìm cách độc lập, EU lại càng lệ thuộc vào Washington về an ninh. Nhà nghiên cứu Cui Hongjian cho rằng, “sự khó đoán của Tổng thống Trump” khiến châu Âu phải xem lại quan điểm về một đồng minh đáng tin cậy, song cũng chưa đủ để EU tự đứng vững nếu không có Mỹ.

Về kinh tế, Brussels đã ban hành Đạo luật Nguyên liệu thô thiết yếu (2023) nhằm giảm phụ thuộc nhập khẩu và củng cố chuỗi cung ứng nội khối - một bước đi hướng tới tự chủ công nghiệp. Tuy nhiên, như Chủ tịch Phòng Thương mại EU tại Trung Quốc Jens Eskelund nhận xét, “Liên minh châu Âu không có tham vọng trở thành siêu cường, nhưng cần đủ năng lực để làm chủ tương lai của mình”.

Giới phân tích cho rằng, năm 2025 đánh dấu 50 năm thiết lập quan hệ ngoại giao Trung Quốc-EU, song mối quan hệ này đang ở giai đoạn “nguội lạnh”. Bắc Kinh thất vọng vì Brussels ngày càng ngả theo Washington, từ kiểm soát công nghệ cao đến trừng phạt thương mại. Trong khi đó, EU có vẻ như vẫn chưa thể chuyển đổi khung khái niệm “đối tác - đối thủ cạnh tranh - đối thủ hệ thống” với Trung Quốc thành chính sách thực chất.

Theo chuyên gia Frans-Paul van der Putten (Hà Lan), châu Âu từ lâu đã quen với vai trò “đồng minh của Mỹ”, khiến khối chậm thích nghi với trật tự địa chính trị mới. Khi Mỹ tìm cách kìm hãm sức mạnh công nghệ của Trung Quốc, Bắc Kinh đáp trả bằng cách gây sức ép lên các nước có liên hệ với Washington, trong đó có châu Âu. Kết quả là, “không gian tự chủ của EU đang bị thu hẹp dần”. Tuy nhiên, ông cũng lưu ý rằng EU vẫn có đòn bẩy chiến lược: nếu không có châu Âu, Mỹ khó duy trì chiến lược hạn chế Trung Quốc về công nghệ cao - yếu tố giúp Brussels có thể tác động ngược lại quan hệ Mỹ-Trung.

Rõ ràng, với vai trò, vị thế của mình, EU vẫn có tiềm năng trở thành trụ cột chủ chốt trong trật tự đa cực, nếu biết tận dụng vị thế “người cân bằng”. Tuy vậy, triển vọng đó phụ thuộc vào việc EU có thể định hình tầm nhìn thống nhất, thực dụng và kiên định hơn hay không.

Khái niệm “tự chủ chiến lược” sẽ chỉ mang ý nghĩa thực chất nếu EU xử lý hài hòa các mối quan hệ sau: khát vọng độc lập trong khi vẫn phụ thuộc vào các mạng lưới an ninh, thương mại và công nghệ toàn cầu do Mỹ chi phối; mong muốn duy trì đối thoại với Trung Quốc nhưng không thể bỏ qua khác biệt giá trị và cạnh tranh hệ thống.

Có thể thấy, EU đang đi trên sợi dây mảnh trong cuộc chơi quyền lực toàn cầu, giữa áp lực đồng minh và đòi hỏi tự chủ, giữa lợi ích kinh tế và nguyên tắc chính trị. Càng cố giữ thăng bằng, châu Âu càng nhận ra rằng quyền tự chủ không phải là khả năng “chọn phe”, mà là năng lực hành động độc lập và có trách nhiệm, dựa trên lợi ích dài hạn của chính mình.

Nếu Brussels có thể biến khẩu hiệu “tự chủ chiến lược” thành hành động nhất quán, EU có thể trở thành lực lượng định hình trật tự đa cực ổn định hơn. Ngược lại, nếu tiếp tục do dự và chia rẽ, châu Âu sẽ mãi chỉ là “người đi trên dây” giữa hai cực quyền lực, chênh vênh giữa khát vọng và thực tế.