1. Gạo Việt lận đận suốt gần một tháng qua, bắt đầu từ việc Bộ Công Thương tham mưu với Chính phủ, để ngày 23/3, Thủ tướng đã yêu cầu tạm dừng xuất khẩu gạo nhằm đảm bảo an ninh lương thực trong bối cảnh hạn mặn khốc liệt ở Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) và dịch Covid-19 diễn biến phức tạp.

Ngay sau đó, ngày 24/3, Bộ Công Thương lại kiến nghị Thủ tướng Chính phủ về việc tạm dừng xuất khẩu gạo để có thêm thời gian đánh giá lại sản lượng thực tế của vụ Đông Xuân, lượng hợp đồng xuất khẩu đã ký cũng như lượng tồn kho thực tế ở các doanh nghiệp.

Việc Chính phủ yêu cầu ngưng xuất khẩu gạo được sự đồng thuận của doanh nghiệp muốn thu gom lúa gạo cho các hợp đồng xuất khẩu giá rẻ đã ký, bên cạnh đó là một bộ phận không nhỏ người dân lo lắng về an ninh lương thực. Thế nên, kiến nghị của Bộ Công Thương lại gây phản ứng gay gắt.

Nhưng thực tế, báo cáo của Bộ NN&PTNT đã chỉ rõ: Sản xuất lúa năm 2020 của Việt Nam ước đạt 43,5 triệu tấn, trong đó vụ Đông Xuân ước đạt 20,2 triệu tấn. Riêng ĐBSCL, vụ Đông Xuân đã thu hoạch được 1,3 triệu ha/1,54 triệu ha gieo trồng, sản lượng thu hoạch được 9 triệu tấn/10,8 triệu tấn dự kiến. Về nhu cầu sử dụng trong nước năm 2020 cần 29,96 triệu tấn, trong đó để ăn là 14,26 triệu tấn, dự trữ 3,8 triệu tấn. Như vậy, lượng lúa dư có thể xuất khẩu là 13,54 triệu tấn, tương đương 6,5 - 6,7 tấn gạo.

Tiếp đó, thông tin Trung Quốc 2 tháng đầu 2020 đột nhiên tăng mua 595% về lượng và 724% về kim ngạch so với cùng kỳ 2019 cũng khiến dư luận xã hội "giật mình". Nhưng thực tế, xuất khẩu sang Trung Quốc 2 tháng đầu năm 2020 đạt 66.222 tấn, tuy tăng tới 595% về lượng (do 2 tháng đầu năm 2019 nhập rất ít) nhưng chỉ chiếm 7,13% tổng lượng xuất khẩu. Thêm nữa, Trung Quốc đa số nhập nếp và tấm nếp, ít nhập loại gạo cấp thấp IR50504 mà Việt Nam dự trữ.

Ai cũng biết gạo là sản phẩm dự trữ quan trọng để đảm bảo an ninh lương thực quốc gia, nhưng lại quên mất nó cũng chính là sinh kế của hàng triệu hộ nông dân trồng lúa, nhất là ở ĐBSCL, nơi đang loay hoay ứng phó với hạn mặn.

2. Việc ngày 24/3 Tổng cục Hải quan ra văn bản tạm dừng đăng ký, tiếp nhận và thông quan đối với các lô hàng gạo xuất khẩu dưới mọi hình thức kể từ 0 giờ ngày 24/3 như một đòn "đánh úp" bởi các doanh nghiệp trở tay không kịp, nhiều lô hàng gạo đã và đang trên đường vận chuyển ra cảng để thực hiện xuất khẩu theo các hợp đồng đã ký nhưng do chưa kịp đăng ký tờ khai hải quan trước 0 giờ ngày 24/3 nên đều phải dừng lại. Từ đó tới nay, các doanh nghiệp phải chịu rất nhiều phí tổn về lưu kho bãi, lưu container, lãi suất ngân hàng, trông giữ,…

Tiếp đó, ngày 10/4, Thủ tướng đồng ý cho xuất khẩu gạo trở lại, trước mắt là 400.000 tấn trong tháng 4/2020. Tổng cục Hải quan một lần nữa lại khiến các doanh nghiệp ngã ngửa khi bất ngờ mở lại hệ thống khai hải quan xuất khẩu gạo vào lúc 0 giờ sáng ngày chủ nhật 12/4 mà không hề thông báo trước. Chỉ 3 tiếng sau đó, hệ thống này đã đóng sau khi đủ hạn ngạch 400.000 tấn.

Các doanh nghiệp và dư luận xã hội đã bất bình, ví von việc mở lại hệ thống khai hải quan xuất khẩu gạo lúc 0 giờ sáng là "xài giờ cõi âm". Theo ông Phạm Thái Bình - Tổng Giám đốc Công ty Nông nghiệp Công nghệ cao Trung An, từ 24/3, quyết định dừng xuất khẩu gạo đột ngột đã khiến khoảng 300.000 tấn gạo “mắc kẹt” tại các cảng. Mỗi ngày nằm chờ, các doanh nghiệp phải chịu mất thêm khoảng 50 tỷ đồng. Lẽ ra 300.000 tấn gạo "mắc kẹt" trên phải nằm trong số 400.000 tấn - hạn ngạch của tháng 4/2020 được xuất đi, nhưng "cuộc đánh úp lúc nửa đêm” đã lấy đi tất cả hy vọng của họ.

Và bất ngờ là có một số doanh nghiệp không hiểu sao lại biết thời gian mở hệ thống khai hải quan xuất khẩu lúc nửa đêm để nhanh tay đăng ký. Bất ngờ hơn, trong số đó có doanh nghiệp trúng thầu cung cấp gạo dự trữ nhưng lại hủy hoặc từ chối ký hợp đồng để đem gạo xuất khẩu, như Tổng Công ty Lương thực miền Bắc, Công ty TNHH Phát Tài, Công ty CP Mỹ Tường, Công ty CP Thuận Minh,…

Phải chăng, "an ninh lương thực" chỉ là cái cớ để doanh nghiệp dễ dàng thu gom gạo xuất khẩu thu lợi cao, thay vì đưa vào kho dự trữ quốc gia đang trống rỗng?

3. Doanh nghiệp kêu gào, các địa phương kiến nghị khi lúa gạo ùn ứ tại các kho chứa, bến sông, bến cảng, thì các Bộ ngành lại loay hoay kiến nghị, thậm chí có dấu hiệu "đá trách nhiệm" cho nhau.

Về phía Bộ NN&PTNT, dù là cơ quan nắm bắt tình hình sản xuất lúa gạo, ngoài việc cung cấp các thông tin về sản lượng, nhu cầu tiêu dùng trong nước, lượng gạo xuất khẩu dự kiến,… thì chưa thấy có một động thái quyết liệt, chủ động nào để bảo vệ quyền lợi của người nông dân, các doanh nghiệp, nhất là bảo vệ một ngành sản xuất then chốt.

Tiếp đó, Bộ Công Thương - cơ quan tham mưu dừng xuất khẩu gạo cũng thể hiện sự lúng túng. Theo đó, ngay sau khi có Chỉ đạo của Thủ tướng, Bộ đã ban hành Quyết định số 1106/QĐ-BCT ngày 10/4/2020 công bố hạn ngạch xuất khẩu gạo tháng 4/2020 là 400.000 tấn. Tuy nhiên, do nhận được nhiều ý kiến phản ánh việc đăng ký tờ khai xuất hiện một số bất cập, nên ngày 15/4, Bộ này đã có văn bản đề nghị Bộ Tài chính xem xét, giải quyết các kiến nghị của doanh nghiệp; công bố danh sách các thương nhân đã đăng ký tờ khai hải quan xuất khẩu theo hạn ngạch 400.000 tấn - đang được hiểu là yêu cầu làm rõ "cuộc đánh úp lúc 0 giờ”.

Về phía Bộ Tài chính, sau việc mở hệ thống khai hải quan xuất khẩu gạo lúc nửa đêm không báo trước khiến các doanh nghiệp khốn đốn, Bộ này giờ kiến nghị Chính phủ cho phép xuất khẩu các lô hàng gạo đã đưa vào cảng trước ngày 24/3 nhưng chưa đăng ký tờ khai hải quan trong tháng 4/2020… Thêm nữa, để tuyên bố về sự "minh bạch", Bộ trưởng Bộ Tài chính lại vừa có văn bản gửi Bộ Công an đề nghị điều tra, xác minh thông tin tiêu cực trong hoạt động xuất khẩu 400.000 tấn gạo thuộc hạn ngạch tháng 4/2020...

Lúc này, "trăm dâu" lại "đổ đầu"… Chính phủ.

Tại cuộc họp chiều 20/4, Phó Thủ tướng Trịnh Đình Dũng đánh giá việc xuất khẩu gạo cần phải xem xét kỹ lưỡng, thận trọng, phải bảo đảm an ninh lương thực, giảm thiểu việc gián đoạn chuỗi sản xuất, bảo vệ quyền lợi hợp pháp, chính đáng cho người nông dân và các tổ chức kinh doanh có liên quan.

Do đó, Phó Thủ tướng yêu cầu tạm ứng trước hạn ngạch 100.000 tấn gạo từ hạn ngạch xuất khẩu trong tháng 5/2020 để tháo gỡ khó khăn cho doanh nghiệp hiện có gạo tồn đọng tại cảng nhưng chưa mở được tờ khai hải quan; yêu cầu Bộ Tài chính rà soát lại quy trình, thủ tục trong việc mở tờ khai hải quan, bảo đảm công khai, minh bạch, không để xảy ra tiêu cực, trục lợi chính sách.

Dù Chính phủ đã có những chỉ đạo nhằm tháo gỡ khó khăn, nhưng khi các Bộ ngành vẫn còn "lời qua tiếng lại", những mập mờ trong đấu thầu cung cấp gạo dự trữ quốc gia, trong mở tờ khai hải quan, nghi vấn tiêu cực trong đề xuất ngưng xuất khẩu để neo giá lúa gạo còn đó, thì số phận hạt gạo Việt Nam vẫn còn long đong, nhất là khi vụ Hè Thu sẽ tới kỳ thu hoạch trong vài tuần nữa.

Hạt gạo Việt Nam long đong vì mối lo an ninh lương thực - là vấn đề quan trọng liên quan đến đời sống người dân, an ninh quốc phòng. Nhưng ít ai nhận thức rằng căn cốt của an ninh lương thực phải là nông dân có thu nhập cao dần từ cây lúa, có tiền để đầu tư vụ mới, có động lực để tái sản xuất,… chứ không phải tất cả nằm im nhờ Nhà nước xả kho dự trữ cứu đói.

Thế nên, với hàng loạt các chính sách về lúa gạo đá nhau chan chát, hạt gạo Việt Nam lại thêm phần long đong, ngậm ngùi nhìn gạo Thái, gạo Campuchia đĩnh đạc vào các siêu thị toàn cầu, khi giá gạo thế giới liên tục thiết lập các cột mốc mới.