Luật báo chí (sửa đổi): Đừng chỉ nghĩ cách cứu báo chí mà hãy giúp báo chí sống bằng giá trị của mình

PGS.TS Nguyễn Thành Lợi, Ủy viên Ban Chấp hành Hội Nhà báo Việt Nam, Tổng Biên tập Báo Kinh tế & Đô thị, nhấn mạnh: “Trong nền kinh tế truyền thông hiện nay, nếu không thay đổi mô hình hoạt động và tư duy quản trị, báo chí khó có thể đứng vững. Đừng chỉ nghĩ cách cứu báo chí, mà hãy giúp báo chí sống bằng giá trị của mình”.

Từ cơ chế sự nghiệp công lập đến yêu cầu tái cấu trúc mô hình báo chí

Suốt nhiều thập kỷ, phần lớn cơ quan báo chí Việt Nam hoạt động trong khuôn khổ đơn vị sự nghiệp công lập, một mô hình từng phát huy hiệu quả trong thời kỳ báo chí chủ yếu thực hiện nhiệm vụ chính trị, thông tin tuyên truyền. Tuy nhiên, khi môi trường truyền thông toàn cầu đang thay đổi sâu sắc, mô hình này bộc lộ nhiều hạn chế: cơ chế tài chính cứng nhắc, quy trình quản lý nặng tính hành chính, thiếu linh hoạt trong việc huy động nguồn lực xã hội.

PGS.TS Nguyễn Thành Lợi chỉ rõ: “Với cơ chế sự nghiệp công hiện nay, nhiều cơ quan báo chí rất khó mở rộng hợp tác, đầu tư, hay khai thác nguồn thu mới. Tư duy ‘xin – cho’ vẫn tồn tại trong cơ chế bao cấp, làm giảm động lực đổi mới và sáng tạo. Không ít cơ quan báo chí chưa chủ động tái cấu trúc sản phẩm hay nhân sự theo xu hướng truyền thông số”.

Hệ quả là báo chí chưa thể 'sống được bằng nghề'. Dù vẫn làm tốt nhiệm vụ chính trị – xã hội, nhưng nhiều tòa soạn đang loay hoay trong việc tìm kiếm mô hình vận hành hiệu quả, khó cạnh tranh với các nền tảng truyền thông tư nhân và mạng xã hội. Sự chậm chuyển đổi này không chỉ là vấn đề tài chính, mà còn là vấn đề tư duy phát triển – khi báo chí vẫn bị ràng buộc trong khung thể chế cũ.

Theo ông Lợi, đây là thời điểm báo chí cần được nhìn nhận như một doanh nghiệp truyền thông công ích vừa mang tính công vụ - phục vụ lợi ích xã hội, đảm bảo định hướng thông tin, vừa hoạt động theo nguyên tắc của doanh nghiệp - hiệu quả, cạnh tranh và sáng tạo. “Khi được tự chủ đúng nghĩa, báo chí sẽ không xa rời nhiệm vụ chính trị, mà trái lại, mà còn tăng tính chủ động cho báo chí, có điều kiện để phục vụ xã hội hiệu quả hơn”, ông nhấn mạnh.

Thể chế – Quản trị – Nhân lực: Ba trụ cột cho một nền báo chí tự chủ

Để hình thành mô hình “doanh nghiệp truyền thông công ích”, theo PGS.TS Nguyễn Thành Lợi, phải có sự thay đổi đồng bộ ở ba tầng nấc: thể chế, quản trị và nhân lực.

Thứ nhất là về thể chế. Báo chí hiện nay đang thiếu một hành lang pháp lý riêng cho mô hình tự chủ, khiến nhiều cơ quan lúng túng trong triển khai các hoạt động kinh tế, liên kết hay đầu tư công nghệ.

Ông Lợi cho rằng, Luật Báo chí (sửa đổi) cần mạnh dạn quy định rõ quyền tự chủ tài chính, cho phép cơ quan báo chí được quản lý, sử dụng tài sản, doanh thu và hợp tác với doanh nghiệp, công ty công nghệ theo cơ chế minh bạch, được giám sát chặt chẽ. “Khi đã có khung pháp lý rõ ràng, báo chí có thể chủ động tham gia vào thị trường truyền thông số, mà không lo bị xem là ‘liên doanh trái phép’ hay thương mại hóa”, ông nói.

Thứ hai là về quản trị. Mô hình quản trị tòa soạn cần được chuyển từ quản lý hành chính sang quản trị doanh nghiệp truyền thông, lấy hiệu quả xã hội và kinh tế làm thước đo song hành. Một tòa soạn hiện đại không thể chỉ dựa vào phòng ban nội dung, mà cần có bộ phận phát triển kinh doanh, nghiên cứu dữ liệu, quản lý quảng cáo và khai thác sản phẩm số.

“Cơ quan báo chí phải biết dùng dữ liệu để hiểu độc giả, từ đó phát triển sản phẩm và dịch vụ phù hợp. Báo chí số không chỉ là làm nội dung online, mà là quản trị toàn bộ hệ sinh thái nội dung bằng công nghệ”, ông Lợi phân tích.

Thứ ba là về nhân lực. Báo chí bước vào thời đại số đòi hỏi một thế hệ 'nhà báo – nhà quản trị – nhà công nghệ'. Theo PGS.TS Nguyễn Thành Lợi: “Nhà báo hôm nay không chỉ viết hay, mà phải biết phân tích dữ liệu, hiểu mô hình kinh doanh, ứng dụng trí tuệ nhân tạo và các nền tảng mới để gia tăng giá trị nội dung”.

Ông cho rằng, việc đào tạo nhân lực báo chí hiện nay cần thay đổi từ gốc – gắn chặt giữa các trường báo chí, cơ quan truyền thông và doanh nghiệp công nghệ, hình thành hệ sinh thái nhân lực báo chí – công nghệ chất lượng cao.

"Từ góc nhìn này, báo chí không chỉ cần chuyển đổi số, mà còn cần chuyển đổi tư duy: từ 'được bao cấp để tồn tại' sang 'tự chủ để phát triển'. Tự chủ ở đây không phải là bỏ mặc, mà là trao cho báo chí quyền chủ động sáng tạo, khai thác giá trị xã hội bằng năng lực nội tại của mình", ông Lợi nhấn mạnh.

Hoàn thiện luật, kích hoạt hệ sinh thái kinh tế báo chí

Theo PGS.TS Nguyễn Thành Lợi, dự thảo Luật Báo chí (sửa đổi) lần này cần được coi là bước ngoặt thể chế, đưa báo chí Việt Nam chuyển từ 'quản lý hành chính' sang 'quản trị hệ sinh thái báo chí trong nền kinh tế số'. Điều này đồng nghĩa với việc luật không chỉ quy định về hoạt động nghiệp vụ, mà phải thừa nhận báo chí như một chủ thể kinh tế đặc thù, có quyền tự chủ, đầu tư, liên kết, khai thác tài sản số và dữ liệu người dùng một cách hợp pháp, minh bạch.

Ông Lợi chỉ ra bốn vấn đề cốt lõi cần được luật hóa. Đó là quyền tự chủ tài chính và cơ chế đặt hàng – Nhà nước cần đặt hàng các sản phẩm báo chí phục vụ nhiệm vụ chính trị, nhưng đồng thời cho phép các cơ quan báo chí tự chủ trong mảng kinh tế – dịch vụ – giải trí để đa dạng hóa nguồn thu.

Tiếp đến là hợp pháp hóa hoạt động liên kết – hợp tác truyền thông với doanh nghiệp, nhằm tận dụng nguồn lực công nghệ và dữ liệu xã hội.

Sau đó là bảo vệ quyền dữ liệu và tài sản số báo chí, bao gồm dữ liệu độc giả, kho tư liệu, thuật toán phân phối nội dung – những 'tài nguyên mới' của ngành.

Và cuối cùng, là công nhận mô hình báo chí số, báo chí dữ liệu, báo chí đa nền tảng, cùng quy định trách nhiệm pháp lý rõ ràng khi sử dụng trí tuệ nhân tạo trong tác nghiệp.

Tuy nhiên, thể chế chỉ là một nửa của vấn đề. Theo ông Lợi, để báo chí phát triển thực chất, cần có chính sách hỗ trợ mang tính kích hoạt. Ông đề xuất Nhà nước thành lập “Quỹ phát triển báo chí số”, hỗ trợ đổi mới công nghệ, sáng tạo nội dung, đào tạo nhân lực và đầu tư hạ tầng dữ liệu, AI, AR/VR. Đồng thời, có thể miễn hoặc giảm thuế thu nhập doanh nghiệp cho các sản phẩm công ích hoặc nội dung phục vụ nhiệm vụ chính trị – xã hội.

“Nếu coi báo chí là một thành phần của nền kinh tế số, thì chính sách hỗ trợ cũng cần đặt trong tư duy kinh tế số, không thể chỉ dừng ở hỗ trợ hành chính”, ông nhấn mạnh.

Bên cạnh đó, ông cũng lưu ý tới đạo đức nghề nghiệp trong không gian số – yếu tố quyết định để đảm bảo sự phát triển bền vững. Mỗi cơ quan báo chí, theo ông, cần xây dựng bộ quy tắc đạo đức báo chí truyền thông số, bao gồm việc khai thác quảng cáo, sử dụng mạng xã hội, hợp tác kinh tế và ứng dụng AI trong tác nghiệp.

“Tự chủ tài chính không có nghĩa là đánh đổi giá trị nghề nghiệp. Báo chí phải sống được bằng nghề, nhưng không được đánh mất sứ mệnh của mình”, ông Lợi khẳng định.

Báo chí – sống bằng giá trị và dẫn dắt bằng niềm tin

Thực tiễn cho thấy, dù đang chịu sức ép cạnh tranh gay gắt, báo chí Việt Nam vẫn luôn hoàn thành tốt vai trò là kênh thông tin chính thống, tạo sự đồng thuận xã hội và thúc đẩy phát triển. Nhưng trong kỷ nguyên số, báo chí không thể chỉ tồn tại nhờ nhiệm vụ, mà phải tự đứng vững bằng giá trị của chính mình.

PGS.TS Nguyễn Thành Lợi cho rằng, phát triển kinh tế báo chí trong thời kỳ số hóa không phải là thương mại hóa báo chí, mà là chuyên nghiệp hóa toàn bộ hệ thống báo chí – truyền thông. Báo chí hiện đại phải được quản trị bằng dữ liệu, phát triển bằng công nghệ và dẫn dắt bằng giá trị cùng niềm tin xã hội.

“Khi Nhà nước tạo hành lang pháp lý thông thoáng, báo chí thay đổi tư duy quản trị, thì đó chính là lúc báo chí trở thành một lực lượng sản xuất tinh thần thực sự trong nền kinh tế tri thức”, ông nói.

Tổng biên tập Nguyễn Thành Lợi gửi gắm một thông điệp ngắn gọn nhưng sâu sắc:“Đừng chỉ nghĩ cách cứu báo chí, mà hãy giúp báo chí sống bằng giá trị của mình”.

Khi được tự chủ đúng nghĩa, có cơ chế linh hoạt, được công nhận là doanh nghiệp truyền thông công ích, báo chí Việt Nam hoàn toàn có thể tự đổi mới, tự đứng vững và đóng góp trở lại cho sự phát triển quốc gia.

Và khi đó, kinh tế báo chí không chỉ là phương tiện để duy trì hoạt động, mà sẽ trở thành động lực để báo chí Việt Nam bước sang một thời kỳ mới – thời kỳ của tự chủ, sáng tạo và niềm tin xã hội.