Hỗ trợ người khuyết tật (NKT) không phải là một khái niệm mới ở Việt Nam. Hiện nay, có nhiều chính sách và quy định ở Việt Nam để hỗ trợ NKT, chẳng hạn như Pháp lệnh về Người tàn tật (1998) và Luật Người khuyết tật (2010).

Tuy nhiên, vẫn còn khoảng cách lớn giữa quy định bằng văn bản và thực tế. Ví dụ, một cuộc khảo sát của Trung tâm Khuyết tật và Phát triển (DRD) năm 2012 cho thấy chỉ 4% nơi công cộng ở TP.HCM đáp ứng các quy định về tiếp cận (như có lối đi dành riêng cho người đi xe lăn hoặc có gờ chỉ dẫn trên vỉa hè dành cho người khiếm thị).

Ông Đặng Thế Lâm – Giám đốc tổ chức phi chính phủ “Vietnam and Friends” cho biết: “Gần 12 năm gắn bó với người khiếm thị, chúng tôi nhận thấy giữa tiêu chuẩn trên Luật và thực tế có sự đối lập nhau vì thiếu phương án và kế hoạch truyền thông. Đơn giản như cái gạch Tenji (lối đi riêng dành cho NKT) thì đến những người thi công xây dựng cũng không biết là gì. Và người thiết kế thi công cũng không rõ địa bàn thực tế. Điều đó dẫn đến nhiều gạch Tenji bị cắt ngang bởi hố ga, bốt điện. Người dân cũng không rõ là gì nên NKT cũng không được sử dụng một cách chính đáng do người dân nghĩ rằng đó là vạch giới hạn để xe máy trên vỉa hè và bị lấn chiếm làm chỗ để xe”.

Về lĩnh vực Tìm kiếm và Cứu nạn (SAR) ở Việt Nam, vẫn chưa có hướng dẫn hoặc quy trình cụ thể cho NKT, mặc dù đây là điều cần thiết vì NKT có nguy cơ cao bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi các trường hợp khẩn cấp. Cũng không có số liệu thống kê chính thức nào cho thấy NKT đã bị ảnh hưởng như thế nào trong các thiên tai.

Người khuyết tật là một trong những đối tượng dễ bị tổn thương khi có thiên tai xảy ra. Luật Phòng chống thiên tai 2013, số 33/2013/QH13, đã quy định đối tượng dễ bị tổn thương là đối tượng cần được chú ý, ưu tiên từ khi lập kế hoạch phòng chống thiên tai, trong các hoạt động tìm kiếm cứu nạn cũng như hỗ trợ, cứu trợ. Trong các Kế hoạch

Gần đây là Quyết định số 379/QĐ-TTg ngày 17/3/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chiến lược Quốc gia phòng, chống thiên tai đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050. Hầu hết các tỉnh đều đã xây dựng kế hoạch thực hiện “Chiến lược quốc gia phòng, chống thiên tai đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050”  trong đó đều chú ý nâng cao nhận thức về thiên tai, rủi ro thiên tai, tăng cường quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng cho nhóm đối tượng dễ bị tổn thương.

Tuy nhiên, cho đến nay vẫn chưa có hướng dẫn hoặc quy trình cụ thể cho NKT, mặc dù đây là điều cần thiết vì NKT có nguy cơ cao bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi các trường hợp khẩn cấp.

Dựa trên kinh nghiệm của Australia và các nước phát triển khác (Mỹ, Đức), các khuyến nghị sau đây có thể được xem xét trong quá trình tổ chức, hoạt động ứng phó sự cố, thiên tai và tìm kiếm cứu nạn theo Nghị định số 30/2017/NĐ-CP, ngày 21/3/2017 của Chính phủ quy định tổ chức, hoạt động ứng phó sự cố, thiên tai và tìm kiếm cứu nạn, trong đó có các nội dung, biện pháp triển khai cụ thể cho nhóm đối tượng dễ bị tổn thương nói chung và NKT nói riêng.

Lập kế hoạch

Liên hợp quốc khuyến cáo rằng NKT và các thành viên gia đình của họ, các tổ chức đại diện cho họ nên được tham vấn về những gì cần thiết cho NKT trong thời gian khủng hoảng.

Việc tham gia của người dân, đối tượng yếu thế trong việc lập kế hoạch là tối quan trọng. Vì chỉ có thế thì họ mới biết phản ứng khi trường hợp xấu xảy ra. Do đó, NKT và các thành viên trong gia đình của họ nên được tham vấn về việc lập kế hoạch SAR cũng như tham gia vào ủy ban quản lý giảm nhẹ rủi ro thiên tai ở địa phương họ sinh sống.

Thông báo và thông tin có thể truy cập

NKT sẽ có rủi ro cao hơn trong các trường hợp khẩn cấp do điều kiện thể chất, tinh thần và trí tuệ của họ cũng như các chương trình truyền thông và thông tin không đầy đủ, chẳng hạn như không có thông dịch viên ngôn ngữ ký hiệu cho người khiếm thính. VINASARCOM và các tổ chức có liên quan khác có thể hỗ trợ cung cấp thông tin ở các định dạng dễ tiếp cận, bao gồm:

- Các công nghệ kỹ thuật số có thể truy cập bao gồm tin nhắn văn bản và các dịch vụ chuyển tiếp.

- Các định dạng phi kỹ thuật số như bản đồ hướng dẫn thoát hiểm tới nơi trú ẩn an toàn cho những người không có quyền truy cập trực tuyến thường xuyên. Những hướng dẫn này cần phải đặt ở nơi dễ tiếp cận cho tất cả mọi người.

- Ngôn ngữ dễ đọc, dễ hiểu.

Có nhiều hệ thống thông báo khẩn cấp như TV cục bộ, còi báo động hoặc các cảnh báo âm thanh khác, cuộc gọi điện thoại, nhắn tin văn bản và thậm chí liên hệ trực tiếp đến cửa từng nhà NKT.

Cảnh báo sớm cho NKT nên được xem xét và thực hiện nếu nó có thể áp dụng được. Việc thiết lập một danh sách hỗ trợ cảnh báo ưu tiên thích hợp là điều nên làm.

Sơ tán

Kế hoạch sơ tán cần bao gồm các kế hoạch cụ thể cho NKT, bao gồm những người bị khuyết tật về khả năng vận động, thị lực, thính giác hoặc nhận thức, bệnh tâm thần hoặc các khuyết tật khác. Các kế hoạch nên bao gồm các tình huống khác nhau, bao gồm cả việc tự sơ tán an toàn hoặc sơ tán với sự hỗ trợ của những người khác. Các phương thức giao thông tiếp cận để giúp sơ tán NKT cũng cần được xác định.

Việc sơ tán sớm cho NKT nên được ưu tiên trong kế hoạch và ứng phó khẩn cấp của cộng đồng.

Các thiết bị hỗ trợ và những người mà họ được hỗ trợ nên được đưa vào kế hoạch và ứng phó với SAR cộng đồng.

Dưới đây là một số ví dụ về cách cung cấp thông báo và trợ giúp sơ tán cho NKT:

- Những người gặp khó khăn trong việc tiếp cận thông tin (bao gồm cả người khiếm thính, khiếm thị, suy giảm trí tuệ và tinh thần): Những người này cần được hỗ trợ cụ thể như hỗ trợ cảnh báo bằng cảnh báo tận nhà.

- Những người gặp khó khăn trong vận động (kể cả người suy nhược cơ thể, người già, người ốm nằm liệt giường): Những người này khi sơ tán cần được hỗ trợ sơ tán.

- Những người gặp khó khăn trong việc ra quyết định, bao gồm cả người bị suy giảm trí tuệ và tinh thần hoặc người cao tuổi: Những người này cũng yêu cầu cả hỗ trợ cảnh báo sớm và hỗ trợ sơ tán sớm.

Nơi trú ẩn và tiếp cận các dịch vụ hỗ trợ thiết yếu

Trong các sự kiện thiên tai, mọi người thường được cung cấp những nơi trú ẩn tạm thời an toàn (có thể bao gồm trong trường học, tòa nhà văn phòng hoặc các khu vực khác). Đặc biệt ở nơi điều kiện kinh tế khó khăn, không tiếp cận dễ bằng các phương tiện khi xảy ra thiên tai như miền núi thì các cơ sở công lập (trường học) cần được thiết kế có chức năng cứu hộ khẩn cấp. Nơi tạm trú có thể được dự trữ tốt hoặc được cung cấp từ bên ngoài các nhu yếu phẩm cơ bản (thức ăn, nước uống).

Tuy nhiên, hầu hết các nơi tạm trú ở Việt Nam chưa được tiếp cận với NKT (chẳng hạn như không có lối vào, nhà vệ sinh có thể tiếp cận hoặc khu vực tạm trú dễ tiếp cận). Việc chuẩn bị các thiết bị di động có thể là một giải pháp cho việc này.

NKT cũng có yêu cầu trợ giúp hàng ngày (ăn uống, đi vệ sinh, tắm rửa, v.v.). Lập kế hoạch và ứng phó khẩn cấp nên chuẩn bị các biện pháp để NKT tiếp tục nhận được các dịch vụ hỗ trợ thiết yếu, bao gồm chỗ ở, thức ăn, nước và chất dinh dưỡng, chăm sóc sức khỏe quan trọng (thuốc, thiết bị hỗ trợ).

Tập huấn SAR

Cùng với nhân viên SAR, NKT và các thành viên gia đình họ, và các tình nguyện viên có thể được đào tạo về các bài tập sơ tán và SAR. Điều này sẽ giúp tăng cường sự tự tin của họ và giúp họ hành động đúng đắn trong những trường hợp khẩn cấp. Sơ cứu hoặc các khu vực khác quan trọng đối với việc cung cấp các dịch vụ khẩn cấp cho NKT nên được đưa vào các bài tập.

Các cuộc diễn tập SAR nên được thực hiện theo các tình huống khác nhau sử dụng các nguồn lực khác nhau (trực thăng, UAV, thuyền, huấn luyện chó cứu hộ).

Tiến Vinh