Năng lượng - 'đòn bẩy' mới của Liên minh châu Âu tại Trung Á

Biên bản ghi nhớ giữa hai tổ chức được ký tại Brussels trong khuôn khổ Diễn đàn “Cổng Toàn cầu”, với sự tham dự của đại diện Bộ Năng lượng các nước Kyrgyzstan, Kazakhstan và Uzbekistan.

Theo cam kết, EBRD và EIB sẽ huy động khoảng 2,4 tỷ USD cho dự án, được xem là một trong những công trình hạ tầng năng lượng lớn nhất khu vực Trung Á.

Động thái này phản ánh nỗ lực ngày càng rõ của Liên minh châu Âu (EU) trong việc tăng cường hiện diện kinh tế và năng lượng tại khu vực vốn nằm trong phạm vi ảnh hưởng truyền thống của Nga.

Brussels tìm kiếm ảnh hưởng qua hợp tác năng lượng xanh

Dự án xây dựng Nhà máy Thủy điện Kambarata-1 (HPP) trên sông Naryn, Kyrgyzstan, được xem là công trình năng lượng chiến lược hàng đầu tại Trung Á. Thời gian thi công dự kiến kéo dài khoảng 10 năm, với công suất thiết kế 1.860 MW, sản lượng điện hàng năm ước đạt 5,6 tỷ kWh. Hồ chứa của nhà máy có dung tích 5,4 tỷ m³, đóng vai trò điều tiết nguồn nước và cung cấp năng lượng cho cả khu vực.

Cơ cấu sở hữu liên doanh được phân chia giữa Kyrgyzstan (34%), Kazakhstan và Uzbekistan (mỗi nước 33%). Ba quốc gia đã nhất trí triển khai dự án vào đầu năm 2023, và đến đầu năm 2024, thỏa thuận ba bên về chuẩn bị và vận hành công trình chính thức được ký kết. Theo kế hoạch, tổ máy đầu tiên sẽ vận hành sau khoảng bốn năm kể từ khi bắt đầu giai đoạn xây dựng chính.

Để điều phối nguồn vốn, một trung tâm tài trợ quốc tế đã được thành lập, quy tụ Ngân hàng Thế giới (WB), Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB), Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu (EBRD), Ngân hàng Đầu tư châu Âu (EIB) cùng nhiều đối tác phát triển khác. Sự tham gia của các tổ chức tài chính châu Âu được chính thức xác nhận tại Diễn đàn Cổng Toàn cầu ở Brussels ngày 10/10, hướng tới mục tiêu thúc đẩy kết nối khu vực và tối ưu hóa chuỗi logistics.

Giữa tháng 3 năm nay, Ủy viên châu Âu phụ trách Quan hệ đối tác quốc tế Jozef Sikela đã có chuyến công du đến năm nước Trung Á, nhấn mạnh sự quan tâm ngày càng lớn của EU đối với khu vực này. Động thái đó phản ánh chiến lược của Brussels trong việc đa dạng hóa quan hệ kinh tế-chính trị, giảm phụ thuộc vào nguồn cung truyền thống, đồng thời mở rộng ảnh hưởng thông qua các dự án năng lượng xanh và hạ tầng giao thông.

Trong hai thập kỷ qua, EU đã không ngừng củng cố vị thế tại Trung Á, đặc biệt ở Kazakhstan và Uzbekistan, nơi sở hữu trữ lượng uranium dồi dào và tiềm năng phát triển năng lượng tái tạo. Song song với đó, Brussels cũng theo dõi chặt chẽ sự tương tác ngày càng sâu giữa các nước Trung Á với Nga và Trung Quốc, trong nỗ lực duy trì thế cân bằng chiến lược tại khu vực.

Trong chuyến thăm Kazakhstan, ông Sikela đã ký hai thỏa thuận quan trọng: một thỏa thuận vay khung trị giá 200 triệu euro hỗ trợ các dự án sinh thái, tài nguyên nước và phát triển Hành lang vận tải xuyên Caspi; cùng một hợp đồng 3 triệu euro nhằm tăng cường hợp tác trong chuỗi cung ứng nguyên liệu thô quan trọng giữa EU và các nước Trung Á.

Tại Tajikistan, EU đã cung cấp 40 triệu euro tài trợ cho phát triển năng lượng xanh và sản xuất bông. Trong khi đó, Kyrgyzstan ký Thỏa thuận Hợp tác và Đối tác nâng cao (EPCA) với EU vào tháng 6/2024, tiếp đó là Biên bản ghi nhớ tháng 3/2025 nhằm thúc đẩy đầu tư vào lĩnh vực thủy lợi và nông nghiệp bền vững.

Trung Á trở thành tâm điểm chiến lược mới

Phát biểu tại Diễn đàn Cổng Toàn cầu ở Brussels, Ủy viên châu Âu phụ trách Quan hệ đối tác quốc tế Jozef Sikela nhấn mạnh tầm quan trọng của yếu tố nước đối với ổn định khu vực Trung Á.

Ông khẳng định, “các khoản đầu tư thông minh vào thủy điện có thể cải thiện khả năng tiếp cận nguồn điện đáng tin cậy, giá cả phải chăng; tạo thêm thu nhập cho cộng đồng địa phương; đồng thời thúc đẩy phát triển nông nghiệp bền vững và bảo vệ môi trường”. Theo ông, việc EU tham gia đầu tư xây dựng Nhà máy Thủy điện Kambarata-1 có ý nghĩa then chốt đối với an ninh năng lượng khu vực.

Ông Sikela cho rằng, các khoản đầu tư mới này “củng cố quan hệ đối tác chiến lược giữa EU và các quốc gia Trung Á”. Quan điểm này được Phó Chủ tịch Ngân hàng Đầu tư châu Âu (EIB) Kyriakos Kakouris chia sẻ, nhấn mạnh rằng hợp tác với Trung Á thể hiện “cam kết của EU trong việc làm sâu sắc hơn mối quan hệ chiến lược dựa trên sự tôn trọng lẫn nhau và lợi ích chung cho người dân và hành tinh”.

Song song với dòng vốn tài chính, các doanh nghiệp châu Âu cũng bắt đầu mở rộng hiện diện trong khu vực. Công ty United Concrete Canvas của Anh đã khởi công xây dựng nhà máy thứ hai trên thế giới tại Kyrgyzstan, chuyên sản xuất vật liệu vải bạt bê tông, dự kiến được sử dụng trong quá trình xây dựng đập Kambarata-1.

Trong khi đó, Nga cũng thể hiện mong muốn duy trì ảnh hưởng kinh tế tại Trung Á thông qua hợp tác năng lượng. Trong chuyến thăm gần đây tới Dushanbe, Tổng thống Vladimir Putin khẳng định Nga sẵn sàng đầu tư và chuyển giao “các công nghệ hiện đại” nhằm thúc đẩy phát triển năng lượng tái tạo và hiện đại hóa hạ tầng năng lượng khu vực.

Theo chuyên gia an ninh Trung Á Rustam Burnashev, lợi ích của Nga và EU trong khu vực tuy có phần giao thoa, nhưng chưa đến mức hình thành đối đầu địa chính trị trực tiếp. Ông cho rằng các công ty năng lượng Nga cũng quan tâm đến việc hiện đại hóa hạ tầng thủy điện, song “không nên xem đây là cuộc cạnh tranh chiến lược”, bởi các khoản đầu tư hiện nay chủ yếu mang tính kinh tế, không tác động đến chính sách năng lượng hay định hướng phát triển quốc gia của các nước Trung Á.

Ở góc nhìn khác, Daria Saprynskaya, nghiên cứu viên Phòng Thí nghiệm Nghiên cứu Trung Á và Kavkaz Đương đại (Viện Nghiên cứu Phương Đông, Viện Hàn lâm Khoa học Nga), nhận định EU đang hướng tới việc đa dạng hóa nguồn nguyên liệu thô và mạng lưới logistics tại Trung Á. Theo bà, EU muốn biến khu vực này thành trung tâm trung chuyển và cung ứng tài nguyên cho các ngành công nghiệp chiến lược của châu Âu.

Tuy nhiên, bà Saprynskaya cũng lưu ý rằng EU “mong muốn giảm ảnh hưởng của các đối thủ khác, đặc biệt là Nga và Trung Quốc”. Dự án Cổng Toàn cầu vì thế không chỉ là một chương trình phát triển hạ tầng, mà còn là công cụ cạnh tranh ảnh hưởng dài hạn của Brussels tại châu Á và châu Phi. Bà nhắc lại tuyên bố trước đây của cựu Đại diện cấp cao về Chính sách đối ngoại của EU Josep Borrell, người thừa nhận rằng chương trình này mang ý nghĩa đối trọng với tầm ảnh hưởng ngày càng mở rộng của Moscow và Bắc Kinh.

Mặc dù vậy, bà cho rằng cán cân ảnh hưởng hiện vẫn nghiêng về phía Nga, vốn có quan hệ thương mại sâu rộng, các dự án đầu tư lớn và mạng lưới hợp tác truyền thống với hầu hết các nước Trung Á. Do đó, còn quá sớm để nói rằng các sáng kiến hợp tác của EU có thể làm thay đổi cơ bản cục diện quan hệ giữa EU và Nga tại khu vực.