Thủ tướng Chính phủ vừa có Quyết định số 93/QĐ-TTg xếp hạng 5 di tích quốc gia đặc biệt. Một trong số đó là di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật “Thăng Long tứ trấn”, TP Hà Nội.

“Thăng Long tứ trấn” bao gồm: Đền Bạch Mã, đền Voi Phục, đền Kim Liên và đền Quán Thánh. Đây là 4 ngôi đền thiêng được dựng lên để thờ 4 vị thần trấn giữ những vị trí huyết mạch của mảnh đất Thăng Long. Thời xưa, những ngôi đền này thường được nhà vua đến dâng hương vào dịp đầu năm. Ngày nay, truyền thống đó vẫn được người dân thủ đô tiếp nối với mong muốn cầu bình an, phúc lành trong năm mới.

Trấn Đông: Đền Bạch Mã

Đền Bạch Mã xưa thuộc phường Hà Khẩu, tổng Hữu Túc, huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức. Ngày nay, Đền Bạch Mã nằm tại số nhà 76-78 phố Hàng Buồm, Hà Nội.

Đền Bạch Mã thờ thần Long Đỗ, hay còn gọi là Tô Lịch giang thần, thành hoàng Hà Nội. Đền Bạch Mã là ngôi đền có lịch sử xây dựng sớm nhất trong tứ trấn. Tương truyền, khi vua Lý Thái Tổ dời đô đến Đại La đổi tên là kinh đô Thăng Long, ngài đã cho xây dựng đô thành, nhưng thành cứ xây lên rồi lại lở.

Vua liền sai người tới đền Bạch Mã cầu lễ, chợt thấy ngựa trắng từ trong đền đi ra, đi quanh một vòng, đi đến chỗ nào thì để lại dấu chân đến đó, rồi trở lại vào trong đền thì biến mất. Vua theo dấu chân ngựa mà đắp thành lũy thì không lở nữa, nên thờ làm thành hoàng Thăng Long. Tạ ơn thần linh trợ giúp, vua bèn tôn phong thần Long Đỗ làm “Quốc đô Định bang Thành Hoàng Đại Vương”, và cho gọi tên ngôi đền thờ thần là “Bạch Mã linh từ” (đền thiêng ngựa trắng).

Hiện đền Bạch Mã còn là nơi lưu giữ nhiều di vật cổ có giá trị cùng nhiều kiến trúc nghệ thuật đặc sắc, đặc biệt là hình ảnh 15 tấm văn bia ghi lại những điển tích, thần thoại trong việc xây dựng đền, những nghi lễ cúng thần và các lần trùng tu tôn tạo.

Về kiến trúc, đền Bạch Mã không chỉ là ngôi đền thờ vị thần trấn giữ phía Đông kinh thành Thăng Long mà còn là nơi ghi dấu lại nét đặc trưng của phong cách kiến trúc thời nhà Nguyễn với quy mô kiến trúc khá lớn, quay theo hướng Nam, được bố trí hết sức hài hòa với nghi môn, phương đình, đại bái, cung cấm, thiêu hương, nhà hội đồng ở phía sau đền.

Điểm nổi bật của nét kiến trúc bên trong ngôi đền là toàn bộ khung nhà gỗ với hệ thống cột gỗ lim lớn, bộ đỡ mái đều được làm theo đúng kiểu “giá chiêng chồng rường con nhị”, nét chạm khắc tỉ mỉ, chắc, khỏe thời nhà Nguyễn. Đền Bạch Mã đã được xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa từ năm 1986 và được trùng tu tôn tạo nhiều lần.

Lễ hội đền hàng năm diễn ra vào 13/2 âm lịch. Trước đây, người dân còn tổ chức đánh trâu rước xuân vào đúng hội... Nằm ngay giữa phố Hàng Buồm, giữa những lô xô mái ngói rêu phong phố cổ, đền Bạch Mã trở thành một điểm nhấn bức tranh phố cổ Hà Nội.

Trấn Tây: Đền Voi Phục

Đền Voi Phục tọa lạc trên phố Kim Mã, cạnh công viên Thủ Lệ (phường Ngọc Khánh, quận Ba Đình, Hà Nội).

Đền được dựng năm Chương Thánh Gia Khánh thứ 7 (1065) đời Lý Thánh Tông ở góc phía Tây Nam thành Thăng Long cũ, thờ Linh Lang Đại vương - thần Linh Lang. Do vậy, ngoài cái tên đền Voi Phục, đền còn có tên gọi khác là đền Linh Lang.

Theo sử sách ghi lại, thần Linh Lang là hoàng tử nhà Lý - Hoằng Chân, con vua Lý Thánh Tông, đã giúp vua cha chống quân xâm lược Tống bên bờ sông Như Nguyệt (sông Cầu) và đã hy sinh tại đó.

Để ghi nhớ công lao của hoàng tử, Đức vua Lý Thánh Tông đã sắc phong cho Hoàng tử là Linh Lang Đại vương và cho xây dựng đền thờ và cho tạc hai con voi đá nằm phủ phục trước cửa đền, sau này, dân gian gọi luôn là đền Voi Phục.

Hàng năm, để tưởng nhớ thần Linh Lang, cứ đến ngày 9, 10 và 11/2 âm lịch, nhân dân ở đây tổ chức lễ hội đền Voi Phục. Đây là hội rước lớn với cờ quạt, chiêng trống, lọng, tàn, tán nối nhau thành hàng dài cùng phường bát âm và đội sênh tiền rất nhộn nhịp.

Đầu năm 1994, nhân dân Thủ Lệ đã quyên góp đúc lại quả chuông cao 93cm, đường kính miệng 70cm, thân chia 4 múi, có đúc nổi dòng chữ Hán "Tây trấn thượng đẳng". Ngoài ra đền còn còn có 9 cây muỗm đại cổ thụ nằm ngay trước sân đền, ước đã hơn 700 năm tuổi.

Đền Voi Phục còn lưu giữ nhiều hoành phi và câu đối bằng chữ Hán, sơn son thiếp vàng lộng lẫy. Trong đền còn có hai pho tượng được làm bằng đồng và có hòn đá to có vết lõm, tương truyền là nơi Hoàng tử Linh Lang nằm gối đầu lên rồi hóa thành con giao long trườn xuống hồ. Mặc dù đã trải qua khá nhiều lần trùng tu, kiến trúc ngôi đền cũng đã thay đổi khá nhiều, đền Linh Lang vẫn giữ được vẻ uy nghi, sự linh thiêng vốn có.

Công trình đền Linh Lang được Bộ Văn hóa xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa quốc gia ngay từ đợt đầu vào ngày 28/4/1962.

Trấn Nam: Đền Kim Liên

Đền Kim Liên trước thuộc địa phận phường Kim Hoa, sau thuộc phường Đông Tác, huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức, nay là phường Phương Liên, quận Đống Đa, Hà Nội.

Đây là ngôi đền linh thiêng trấn giữ ở phía Nam, nơi thờ thần Cao Sơn Đại Vương. Tương truyền thần là con trai của Lạc Long Quân và Âu Cơ, là một trong 50 người con theo mẹ lên núi, đã cùng Sơn Tinh chống lại Thuỷ Tinh mang lại bình yên cho nhân dân.

Sau đó ngài xin vua cha về vùng đất hoang vu lập nghiệp (vùng đất nay là phường Phương Liên, quận Đống Đa, Hà Nội). Để ghi nhớ công ơn, sau khi ngài mất dân đã lập đền thờ.

Theo tài liệu lưu giữ tại đền, đền Kim Liên được vua Lý Thái Tổ cho xây dựng ngay sau khi lập kinh đô Thăng Long (năm 1010) nhằm mục đích bảo vệ kinh thành mới ở hướng Nam.

Đền được xây dựng trên một gò đất cao, cổng đền hướng về phía Tây, bước từ sân lên phải qua chín bậc gạch, hai bên thềm là hai con sấu đá có niên đại từ thời nhà Lê, tam quan được xây giống kiểu nhà hoàn chỉnh có bốn cột trụ ở bốn góc tường. Kiến trúc của tam quan rất đặc biệt, được chạm khắc hết sức tinh xảo với nhiều lớp hình tứ linh đẹp đẽ.

Đền Kim Liên hiện còn lưu giữ được tấm bia đá cổ được dựng từ năm 1772 khắc thần tích và bài minh ca ngợi Thần được soạn từ năm 1510 cùng 39 đạo sắc phong của các triều đại. Trong dịp Hà Nội kỷ niệm Đại lễ 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, Đền Kim Liên được tu sửa lớn và được gắn biển “Công trình chào mừng 1000 năm Thăng Long - Hà Nội”.

Đền Kim Liên được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch xếp hạng danh mục di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia ngày 9/1/1990. Hàng năm vào ngày 16/3 âm lịch, người dân làng Kim Liên lại tổ chức mở hội truyền thống, nghe lễ tế để báo đáp ơn thần.

Bắc Trấn: Đền Quán Thánh

Đền Quán Thánh còn gọi là đền Trấn Vũ, nằm ở ngã tư giao đường Thanh Niên với đường Quán Thánh, quận Ba Đình, Hà Nội. Đền thờ thần Huyền Thiên Trấn Vũ - vị thần có công diệt trừ yêu quái.

Theo tư liệu cũ, đền được xây dựng vào những năm đầu khi Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long. Năm 1823, Vua Minh Mạng lên ngôi đổi tên Đền là Trấn Vũ Quán. Đến đời vua Thiệu Trị năm 1842, đổi tên là Đền Quán Thánh như hiện nay.

Đền Quán Thánh là một ngôi đền với lối kiến trúc độc đáo, hàng năm thu hút rất đông đảo người dân đến tham quan. Đặc biệt, trong đền có thờ pho tượng đồng Huyền Thiên Trấn Vũ cao lớn uy nghi nặng khoảng 4 tấn. Tượng cao 3,96m, chu vi 8m, mặt vuông, mắt nhìn thẳng, râu dài, tóc xoã không đội mũ, mặc áo đạo sĩ, ngồi trên bục đá, tay trái bắt quyết, tay phải chống gươm có rắn quấn và chống lên lưng vị rùa. Tượng Huyền Thiên Trấn Vũ là một công trình nghệ thuật độc đáo, đánh dấu kỹ thuật đúc đồng và tài nghệ của người Việt cách đây ba thế kỷ.

Ngoài ra, trong đền còn có quả chuông đồng trên gác tam quan với tiếng ngân khi đánh lên đã đi vào đời sống văn hóa người Việt: “Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương”.

Đền Quán Thánh không chỉ là một công trình độc đáo về mặt kiến trúc mà còn là nơi sinh hoạt tín ngưỡng văn hóa của người Hà Nội xưa. Đến nay, vào ngày mồng 3/3 âm lịch hàng năm, đền đều tổ chức lễ hội để người dân tưởng nhớ người đã có công diệt trừ tà ma, yêu quái để người dân luôn được bình yên.

“Tứ trấn Hà Nội” không chỉ là bốn ngôi đền linh thiêng bậc nhất chốn kinh kỳ mà còn là những di tích lịch sử ghi dấu lại một thời kỳ lịch sử oai hùng của cả dân tộc. Những di tích này đã trở thành biểu tượng không thể thiếu cho sức sống của Hà Nội, cho đời sống văn hóa và tâm linh người Việt.

Trải qua hàng ngàn năm lịch sử nhưng giá trị của Tứ trấn vẫn còn vẹn nguyên. Tuy mỗi đền thờ một vị thần khác nhau, mang những nét kiến trúc độc đáo, riêng biệt nhưng bốn ngôi đền đều đã trở thành một phần không thể thiếu của nét văn hóa đất Hà Thành. “Thăng Long tứ trấn” với những vị thần linh thiêng vẫn ngày đêm trấn giữ để bảo vệ cho kinh thành Thăng Long xưa và Thủ đô Hà Nội ngày nay ngày càng yên bình, phồn vinh và phát triển.

T.Toàn