Taliban đang bị “quản chế”

Sáng ngày 16/08, một đội quân Taliban và hai xe bọc thép trang bị súng máy đã bao vây Đại sứ quán Nga ở Kabul. Nhiệm vụ của họ: bảo vệ các nhân viên ngoại giao Nga bên trong.

Như Đại sứ Nga tại Afghanistan Dmitry Zhirnov nói với đài phát thanh Echo Moskva vào cuối ngày hôm đó rằng, một chỉ huy Taliban đã hứa với ông: “Không ai làm hại một sợi tóc các nhà ngoại giao Nga”. Trái ngược hẳn với giọng điệu của những người đồng cấp phương Tây, ông Zhirnov mô tả các binh sĩ Taliban là “những người rất xứng đáng” và ca ngợi nhóm Hồi giáo này đã nhanh chóng lập lại trật tự ở Kabul.

Đây là điều không thể tưởng tượng được 20 năm về trước, khi Nga và Taliban là kẻ thù không đội trời chung. Giờ đây, sau khi trở lại nắm quyền vào tháng 8, Taliban đang công khai đặt quan hệ với Moscow, và đã có một số dấu hiệu Nga sẵn sàng đáp ứng.

Tuy nhiên, các nhà phân tích Nga nói rằng nước này vẫn đang đưa Taliban vào diện “quản chế”, để xem liệu họ có thể giữ lời hứa chống lại những kẻ buôn ma túy và các nhóm khủng bố khác hay không.

Các quan chức cấp cao Taliban thường xuyên mô tả Nga là đồng minh tiềm năng, cùng với Trung Quốc và Pakistan. Trong một cuộc phỏng vấn vào tháng trước, người phát ngôn của Taliban, Zabihullah Mujahid, thúc giục Nga trở thành một “trung gian hòa giải mới” giữa họ và Liên Hợp Quốc; đồng thời mời các công ty Nga khởi động các dự án kinh tế mới ở Afghanistan.

Về phần mình, Nga đã mời Taliban đến Moscow vào thứ Tư (20/10) tuần trước để đàm phán quốc tế về Afghanistan, cùng với các đại diện từ Trung Quốc, Ấn Độ, Iran, Pakistan và các nước cộng hòa Trung Á. Mặc dù các cuộc thảo luận chưa đi đến bất kỳ thỏa thuận lớn nào, nhưng Taliban coi đó là một thành công ngoại giao.

Tuy nhiên, các quan chức cấp cao của Nga nhấn mạnh, họ không vội vàng thừa nhận chính quyền Taliban, với lý do lo ngại về việc thiếu đại diện cho các nhóm dân tộc thiểu số và tôn giáo trong chính phủ lâm thời Afghanistan.

Các chuyên gia cũng vẽ ra bức tranh về những thách thức an ninh phức tạp của Trung Á đối với Nga. Điều này được thể hiện qua sự gia tăng quân sự của Nga ở Trung Á trong những tháng gần đây, cùng với nhiều cuộc tập trận gần biên giới phía bắc Afghanistan.

Andrei Kazantsev, giáo sư tại Đại học Nghiên cứu Quốc gia ở Moscow, cho biết: “Tình hình ở Afghanistan rất bất định và không ai biết điều gì sẽ xảy ra vào ngày mai. Ngay cả khi gạt Taliban sang một bên, rất nhiều điều có thể xảy ra”.

Tuy nhiên, không thể phủ nhận Nga và Taliban đang cố gắng vượt ra khỏi quá khứ đầy rắc rối giữa họ. Mối quan hệ đang phát triển này còn có thể ảnh hưởng đến tương lai của Afghanistan và khu vực xung quanh.

Quá khứ thù hận giữa Nga và Taliban

Lịch sử thù địch giữa Nga với Taliban bắt đầu ngay cả trước khi nhóm này lên nắm quyền lần đầu vào năm 1996, khi mà trước đó Liên Xô cũ đã tiến hành nhiều cuộc chiến tại Afghanistan từ năm 1979 đến năm 1989.

Vào ngày 03/08/1995, Taliban đã chặn một máy bay Ilyushin-76 của Nga ở Afghanistan và buộc nó phải hạ cánh xuống Kandahar. Khi kiểm tra, Taliban phát hiện ra chiếc máy bay này đang chở 30 tấn đạn dược đến Liên minh phương Bắc - một liên minh chống Taliban với sự hậu thuẫn rộng rãi của quốc tế.

Bảy thành viên phi hành đoàn người Nga đã bị Taliban bắt và giữ làm con tin trong 378 ngày, cho đến khi họ thực hiện được một vụ vượt ngục ngoạn mục, chiếm quyền kiểm soát máy bay và trốn đến Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất.

Xung đột giữa Nga và Taliban tiếp tục trầm trọng hơn trong vài năm sau. Taliban đã cung cấp nơi trú ẩn cho Phong trào Hồi giáo Uzbekistan. Từ năm 1999 đến năm 2001, nhóm chiến binh người Uzbekistan này đã thực hiện các cuộc tấn công chống lại Uzbekistan, Tajikistan và Kyrgyzstan - các đồng minh của Nga.

Đáng kể hơn, Taliban bắt đầu gửi vũ khí và tiền cho các phiến quân Hồi giáo ở Chechnya, một khu vực gồm đa số người Hồi giáo ở miền nam nước Nga. Vào tháng 01/2000, Taliban chính thức công nhận nền độc lập của Chechnya. Ngay sau đó, tờ báo chính thức của nhóm này là Sharia đã kêu gọi tất cả các nước Hồi giáo thánh chiến chống lại Nga.

Khi nhậm chức, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã áp dụng đường lối cứng rắn chống lại Taliban. Vào tháng 3/2000, các quan chức cấp cao của Điện Kremlin cảnh báo Taliban rằng họ đã chuẩn bị tiến hành các cuộc không kích nhằm vào các khu huấn luyện người Chechnya ở Afghanistan.

Sau vụ tấn công 11/9 nhằm vào Mỹ, Tổng thống Putin nhanh chóng ủng hộ chiến dịch của Mỹ ở Afghanistan. Ông ra lệnh cho các cơ quan an ninh Nga chia sẻ thông tin tình báo, cho phép Washington sử dụng không phận để cung cấp hàng hóa cho Afghanistan; thậm chí bật đèn xanh cho Mỹ thành lập các căn cứ ở Trung Á. Năm 2003, Tòa án Tối cao Nga đã chỉ định Taliban là tổ chức khủng bố bị cấm hoạt động trên đất nước này.

Sự thay đổi theo thời cuộc

Thời gian có thể chưa làm lành những vết thương giữa Nga và Taliban, nhưng hiện thực đã thay đổi.

Nga từng rất thất vọng với Mỹ về việc để sản xuất thuốc phiện bùng nổ ở Afghanistan trước đây, phần lớn trong số đó được nhập lậu vào Nga qua các nước Trung Á. Tiếp đến là cuộc khủng hoảng Ukraine năm 2014 và việc Nga sáp nhập Crimea, rồi sau đó Washington còn áp đặt các biện pháp trừng phạt chống lại Moscow.

Ông Kazantsev nói: “Đến lúc này, tôi cho rằng rất có thể đối với giới lãnh đạo Nga, các mối đe dọa từ Mỹ đang lớn hơn các mối đe dọa từ Afghanistan”.

Vấn đề phức tạp hơn nữa là sự xuất hiện của ISIS-Khorasan, một chi nhánh của nhóm Nhà nước Hồi giáo, ở miền bắc Afghanistan. Đến năm 2018, các quan chức Nga ước tính ISIS-K có hơn 10.000 máy bay chiến đấu. Với trọng tâm là thánh chiến toàn cầu, nhóm này đã vượt qua Taliban để trở thành mối đe dọa hàng đầu đối với Nga.

Khi các tình thế thay đổi, Nga đã thiết lập quan hệ với Taliban vào năm 2014. Đến tháng 11/2018, một phái đoàn Taliban lần đầu tiên đã viếng thăm Moscow để tham dự các cuộc đàm phán hòa bình Afghanistan do Nga đứng đầu. Kể từ đó, các đại diện của Taliban đã tới thủ đô Nga trong 7 lần, gồm 4 lần chỉ tính riêng trong năm nay.

Vào đầu tháng 7 vừa rồi, Taliban đến thăm và đã hứa sẽ trấn áp hoạt động buôn bán ma túy và ngăn chặn các nhóm cực đoan khác sử dụng Afghanistan làm căn cứ cho các cuộc tấn công chống lại Nga và các đồng minh của nước này ở Trung Á.

Để rồi, chỉ hơn một tháng sau, Taliban khải hoàn ca tiến vào Kabul sau 20 năm chiến đấu. Trong khi các chính phủ phương Tây gấp rút sơ tán nhân viên ngoại giao và công dân của mình, Nga thông báo rằng đại sứ quán của họ ở Kabul vẫn mở cửa!

Đồng thời, các quan chức Nga bày tỏ sự lạc quan về chính phủ mới ở Afghanistan. Vào ngày 28/08, đặc phái viên của Nga về Afghanistan, Zamir Kabulov, tuyên bố những hành động ban đầu của Taliban cho thấy nhóm này đã “rút ra được một số bài học nhất định từ lịch sử”.

Tuy nhiên, mặt khác Nga vẫn lên tiếng phản đối việc coi chính phủ Taliban như một tổ chức toàn cầu. Đầu tháng 9, Tổng thống Putin kêu gọi cộng đồng quốc tế khơi thông nguồn dự trữ ngân hàng trung ương Afghanistan, khôi phục các chương trình viện trợ tài chính cho nước này. Nhà lãnh đạo Nga cho rằng các biện pháp như vậy là cần thiết để ngăn chặn sự “tan rã” của Afghanistan.

Giáo sư Kazantsev cho rằng Nga thiết lập mối quan hệ hợp tác với Taliban chỉ vì bất đắc dĩ. Ông nói: “Phương Tây có thể sẽ hoàn toàn xa rời Afghanistan. Vì vậy Nga cần đảm bảo an ninh của chính mình và các đồng minh Trung Á”.

Kiểm soát Taliban và các tổ chức khủng bố

Các chuyên gia cho rằng, một chiến lược tiềm năng là phát triển một “đảng thân Nga” trong Taliban. Mặc dù quan hệ ngoại giao giữa 2 bên vẫn chưa thực sự đột phá, song chuyến thăm của Taliban đến Moscow vào thứ Tư tuần trước có thể mang lại cho Nga cơ hội quý giá để tăng cường quan hệ với phe chính trị của nhóm này.

Nếu ngoại giao không thành công, Nga vẫn sẵn sàng “kiểm soát” Taliban thông qua các biện pháp khác.

Kể từ tháng 4, Nga đã tiến hành các cuộc tập trận thường xuyên với Tajikistan và Uzbekistan gần biên giới Afghanistan. Cuộc tập trận có sự tham gia của hàng nghìn binh sĩ và hàng trăm khí tài, từ máy bay đến xe tăng. Đồng thời, Nga đã thiết lập căn cứ quân sự thứ 201 ở Tajikistan, với vũ khí công nghệ mới, bao gồm súng bắn tỉa, xe bọc thép và hệ thống tên lửa.

Tướng Alexander Lapin, Tư lệnh Quân khu Trung tâm của Nga, nói với các phóng viên hồi đầu tháng 8 rằng các cuộc tập trận là phản ứng trước “tình hình ngày càng trầm trọng ở Afghanistan và mối đe dọa từ các nhóm khủng bố cực đoan giáp các nước Trung Á”.

Tuy nhiên, nỗi sợ hãi của Nga không chỉ giới hạn ở việc Taliban có thể xâm nhập vào Trung Á.

Georgi Asatryan, giáo sư tại Đại học Kinh tế Nga Plekhanov và Đại học Quốc gia Moscow, cảnh báo rằng chiến thắng của Taliban có thể thúc đẩy các nhóm cực đoan trên khắp không gian hậu Xô Viết và hơn thế nữa.

Ông nói: “Chiến thắng của Taliban mang tính biểu tượng, đã trở thành nguồn động lực lớn cho các nhóm khủng bố quốc tế. Taliban có thể sẽ không ủng hộ những nhóm này và thậm chí chống lại họ. Song việc Taliban trở lại nắm quyền đã đem lại cho họ nguồn cảm hứng mạnh mẽ”.