Hội nhập mở ra cơ hội nhưng cũng gây khó khăn về dư địa trong các chính sách. Đặc biệt là những cơ chế hỗ trợ cho doanh nghiệp, cho phát triển thị trường về công nghiệp hỗ trợ, công nghiệp cơ khí và các ngành công nghiệp nói chung.

3 vướng mắc lớn cần tháo gỡ

Trong phiên chất vấn vào ngày 6/11 tại nghị trường Quốc hội, đại biểu Phan Viết Lượng (đoàn Bình Phước) đặt câu hỏi với Bộ trưởng Bộ Công Thương Trần Tuấn Anh: Công nghiệp hỗ trợ (CNHT) có vai trò rất quan trọng, vì vậy Quốc hội đã có nghị quyết riêng về vấn đề này, tuy nhiên CNHT phát triển còn chậm, chưa tương xứng với tiềm năng và yêu cầu của nền kinh tế; Giải pháp phát triển ngành CNHT, trong thời gian tới là gì?

Phần trả lời của Bộ trưởng Trần Tuấn Anh như sau: Trên thực tế, CNHT của Việt Nam đã có sự quan tâm và có rất nhiều chính sách để phát triển. Tuy nhiên, có một số vấn đề, có một số nguyên nhân làm cho ngành này chưa phát triển và chưa đạt được yêu cầu cũng như kỳ vọng.

Thứ nhất, do trình độ phát triển kinh tế và sự tương tác trong các quan hệ lẫn nhau với các nền kinh tế khác và lợi thế cạnh tranh nên phần lớn các ngành CNHT của chúng ta phụ thuộc nhiều vào sản phẩm nhập khẩu và chúng ta chưa có đủ điều kiện để đảm bảo năng lực cạnh tranh của sản phẩm CNHT.

Thứ hai, trong quá trình triển khai thực hiện các chính sách CNHT, kể cả sau khi có nghị quyết của Quốc hội việc triển khai thực hiện các việc hoàn thiện cơ chế chính sách của chúng ta vẫn còn chậm. Mặc dù đã có Nghị định 111 về phát triển CNHT vào cuối năm 2018, nhưng cho đến nay việc triển khai của chúng ta trong các cơ chế ưu đãi và các chính sách cho phát triển CNHT vẫn còn hạn chế, đặc biệt là những nguồn hỗ trợ từ ngân sách trong hỗ trợ cho doanh nghiệp CNHT và phần lớn là doanh nghiệp nhỏ và vừa của chúng ta trong đổi mới công nghệ cũng như trong tiếp cận thị trường.

Theo Bộ trưởng Trần Tuấn Anh, hiện có ba nguyên nhân lớn đang còn vướng mắc, chưa gỡ hết. Cụ thể:

Thứ nhất là công tác về thị trường. Nếu như không có những thị trường mà trong đó các doanh nghiệp FDI đang dẫn dắt cũng như một số ngành công nghiệp hạ nguồn chưa phát triển được sẽ rất khó cho các doanh nghiệp CNHT có điều kiện phát triển và tham gia vào chuỗi.

Thứ hai, do điều kiện của doanh nghiệp nhỏ và vừa nên khả năng tiếp cận với tín dụng để phục vụ cho đầu tư phát triển, kể cả việc đổi mới công nghệ và nâng cao năng suất trong CNHT cũng còn hạn chế.

Thứ ba, các chính sách hỗ trợ khác về nguồn nhân lực cũng như đổi mới công nghệ và trình độ quản lý của các doanh nghiệp còn có những vướng mắc và chưa có một cơ chế đủ mạnh trong các chính sách.

Khó tiếp cận vốn, vướng mắc thủ tục

Hiện số lượng DN CNHT rất ít, chỉ khoảng 1.800 DN và chủ yếu cung ứng các linh kiện, chi tiết giản đơn, hàm lượng công nghệ trung bình hoặc thấp, có giá trị nhỏ. Tại sao DN không mặn mà đầu tư sản xuất?

Bà Trương Chí Bình - Phó Chủ tịch Hiệp hội CNHT Việt Nam nhìn nhận, Việt Nam không thiếu chính sách hỗ trợ đối với DN CNHT. “Ngoài việc có cơ chế cho vay tiền, Chính phủ thậm chí còn cho tiền hỗ trợ DN CNHT như thành lập Quỹ đổi mới công nghệ Quốc gia, Quỹ Phát triển DN nhỏ và vừa…, nhưng việc tiếp cận vốn rất khó”. Cái khó được bà Bình đề cập là ý tưởng, trường hợp nếu xin được tiền cũng khó có thể giải ngân với nhiều thủ tục chính thức và phi chính thức. Theo bà Bình, liên quan đến vay vốn, Hiệp hội đã từng đàm phán với các ngân hàng để mong muốn có được lãi suất cho vay hấp dẫn cho các DN CNHT, nhưng cuối cùng ngân hàng vẫn yêu cầu DN phải có tài sản thế chấp. Đây là bài toán cực kỳ khó đối với DN CNHT. Trong khi đó, Ngân hàng Thế giới đã sử dụng bảo lãnh chuỗi cung ứng thay tài sản thế chấp từ hàng chục năm nay.

Ngoài câu chuyện khó tiếp cận vốn, bà Bình chia sẻ thêm, nhiều DN CNHT còn phàn nàn về thủ tục của các cơ quan quản lý. Có tới gần 80% DN CNHT cho biết thủ tục hành chính gây khó khăn và đề nghị phải thay đổi từ hải quan, môi trường, thuế… “Nhiều DN chế tạo cho biết mất rất nhiều chi phí không chính thức để thực hiện các thủ tục hành chính, dẫn đến đội chi phí”, bà Bình nói.

Cần tư duy mới thúc đẩy công nghiệp hỗ trợ phát triển

Sau 3 năm thực hiện Nghị định 111/2015/NĐ-CP về phát triển CNHT, đến thời điểm này, số lượng hồ sơ đề nghị được xác nhận ưu đãi dự án sản xuất sản phẩm CNHT thuộc Danh mục sản phẩm CNHT ưu tiên phát triển còn khiêm tốn. Trong số 35 hồ sơ đề nghị được xác nhận ưu đãi, Bộ Công Thương đã cấp 23 giấy xác nhận, nhưng các hồ sơ được cấp ưu đãi đều của DN có vốn đầu tư nước ngoài.

Đề xuất giải pháp cho vấn đề này, bà Trương Chí Bình kỳ vọng, phản ứng chính sách của các cơ quan quản lý cần nhạy hơn, nhanh hơn. Đại diện Hiệp hội CNHT cho biết, Bộ Tài chính vừa đề xuất bổ sung quy định ưu đãi thuế nhập khẩu với mức 0% cho các nguyên liệu, vật tư, linh kiện trong nước chưa sản xuất được để làm các sản phẩm CNHT cho ngành sản xuất, lắp ráp ô tô. Tuy nhiên, để chính sách này có hiệu lực cũng mất một khoảng thời gian tương đối, lúc ấy, chưa chắc cơ hội hỗ trợ cho các DN CNHT vẫn còn.

Cho ý kiến về vấn đề này, bà Nguyễn Thị Tuệ Anh - Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản lý kinh tế Trung ương cho rằng, trước thực trạng năng lực của DN CNHT còn nhiều hạn chế, nếu cứ để DN loay hoay như hiện nay thì sẽ không thể giải quyết được vấn đề. Điều quan trọng là nhìn vào thực trạng DN CNHT đang cần gì, thiếu gì... để tìm cách tháo gỡ. “Muốn thúc đẩy ngành CNHT phát triển, cần sự vào cuộc nhiều hơn từ các cơ quan chức năng để tháo gỡ khó khăn cho DN”, bà Tuệ Anh nêu quan điểm.

Liên quan đến vấn đề thị trường cho DN CNHT, bà Tuệ Anh nhìn nhận, chúng ta cần thay đổi tư duy về thị trường, vì hiện nay thị trường rộng hơn trước rất nhiều, không chỉ là thị trường trong nước, ASEAN mà cả CPTPP, EVFTA… Theo đó, tư duy phát triển CNHT cũng phải mới để đáp ứng nhu cầu.

Trước đó, tại Hội nghị về các giải pháp thúc đẩy phát triển ngành cơ khí Việt Nam diễn ra vào cuối tháng 9/2019, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã từng khẳng định, Chính phủ “quyết chiến” để đưa ngành cơ khí Việt Nam tiến bước. Thủ tướng cũng cam kết có chính sách tạo dựng thị trường cho các DN cơ khí phát triển phù hợp với quy định hiện hành và thông lệ quốc tế, trong đó Nhà nước đóng vai trò “bà đỡ” cho DN.

Tại nghị trường Quốc hội, khi trả lời chất vấn của đại biểu về định hướng phát triển của CNHT trong thời gian tới, Bộ trưởng Trần Tuấn Anh cho rằng: Về định hướng trong thời gian tới, theo chỉ đạo của Chính phủ sẽ phải tập trung quyết liệt cho các ngành công nghiệp cơ bản và các ngành công nghiệp quan trọng như cơ khí chế tạo hay các ngành CNHT, đặc biệt là những ngành công nghiệp hạ nguồn rất quan trọng như công nghiệp năng lượng, công nghiệp đóng tàu, chế tạo máy móc, thiết bị, ngành công nghiệp ôtô…

Bên cạnh đó phải khai thác tốt những cơ hội của các hiệp định thương mại tự do, ví dụ về những chuỗi giá trị mới trong cơ khí chế tạo vào trong ôtô, có điều kiện để tiếp cận với thị trường bên ngoài và thị trường lớn hơn sẽ là dung lượng để cho chúng ta phát triển mạnh mẽ trong các ngành CNHT sắp tới.

Điều quan trọng là chúng ta phải tổ chức thực hiện các chính sách, chủ trương của Đảng và các chính sách của Nhà nước, nhất là các quan điểm chỉ đạo của Chính phủ đã thể hiện rõ trong các nghị định về CNHT, các chiến lược về ôtô cũng như một số các chiến lược và chính sách trong các ngành công nghiệp khác. Việc này rất cần có sự vào cuộc của các bộ, ngành và của cả hệ thống chính trị để đảm bảo hiệu quả.

Khánh An