Sinh vật ngoại lai gây thiệt hại hàng trăm tỷ USD mỗi năm

Theo Báo cáo về loài ngoại lại xâm hại năm 2023 của Diễn đàn Khoa học – Chính sách Liên chính phủ về Đa dạng sinh học và dịch vụ hệ sinh thái (gọi tắt là IPBES), loài ngoại lai xâm hại là một trong năm nguyên nhân hàng đầu gây mất đa dạng sinh học toàn cầu. Hơn 3.500 loài đã được ghi nhận gây hại, với chi phí thiệt hại lên tới 420 tỷ USD mỗi năm.

Bên cạnh đó, hàng năm thế giới ghi nhận thêm khoảng 200 loài ngoại lai mới được du nhập do hoạt động thương mại, du lịch và biến đổi khí hậu. Dự báo, nếu không có biện pháp ngăn chặn kịp thời, số loài xâm lấn có thể tăng 1/3 vào năm 2050 so với năm 2005.

Nhiều chuyên gia cho biết, Việt Nam cũng rất dễ bị tổn thương trước sự xâm nhập và lan rộng của các loài ngoại lai, do thiếu dữ liệu và giám sát dài hạn, hạn chế nguồn lực và sự phối hợp liên ngành, nhận thức cộng đồng còn thấp. Các loài ngoại lai như ốc bươu vàng, cây mai dương hay lục bình… đã và đang gây ra những tác động nghiêm trọng đến nông nghiệp và hệ sinh thái nước ngọt và sinh kế của người dân.

Đơn cử, năm 1997, ốc bươu vàng đã xâm nhiễm hơn 132.000 ha ruộng lúa tại 57/63 tỉnh, thành phố (đơn vị hành chính cũ). Hay cây mai dương hiện phủ hàng nghìn hecta tại Phú Thọ, Quảng Trị, Quảng Ngãi, Đắk Lắk... gây cản trở giao thông thủy, tăng nguy cơ cháy rừng, lấn át thực vật bản địa và ảnh hưởng sinh cảnh chim nước.

Ông Nguyễn Quốc Trị - Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho rằng, các loài ngoại lai xâm hại không chỉ ảnh hưởng đến sự cân bằng sinh thái, mà còn tác động tiêu cực đến đời sống cộng đồng và nền kinh tế. Chính vì vậy, việc kiểm soát và ngăn chặn sự xâm nhập của các loài ngoại lai xâm hại là cấp thiết, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan, tổ chức và cộng đồng.

Thực tế, một số mô hình kiểm soát sinh vật ngoại lai tại Việt Nam đã cho thấy hiệu quả tích cực. Tại Vườn quốc gia Tràm Chim, diện tích cây mai dương xâm lấn từ hơn 2.000 ha năm 2006 xuống còn 22 ha vào năm 2024, nhờ kết hợp biện pháp sinh thái và điều tiết thủy văn. Tại Đồng bằng sông Cửu Long, lục bình là một loài thực vật xâm hại phổ biến, được thu gom để chế biến thành phân hữu cơ, thức ăn chăn nuôi và sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Cách làm này không chỉ giúp kiểm soát sinh khối loài xâm hại, mà còn tạo thêm thu nhập cho cộng đồng địa phương.

Tuy nhiên, một số biện pháp kiểm soát hiện nay vẫn còn bất cập. Việc sử dụng hóa chất tiềm ẩn nguy cơ gây ô nhiễm, còn các phương pháp cơ học và sinh học thường tốn kém và hiệu quả không bền vững.

Trước tình hình này, Bộ Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) cùng hoàn thiện các cơ chế chính sách phù hợp, bao gồm việc xây dựng hướng dẫn quốc gia về điều tra, giám sát và quản lý ngoại lai xâm hại.

Đồng thời, Bộ cũng đang sửa đổi Thông tư số 35/2018/TT-BTNMT quy định tiêu chí xác định và ban hành Danh mục loài ngoại lai xâm hại. Việc xây dựng văn bản pháp lý này sẽ là cơ sở quan trọng để Việt Nam hoàn thiện khung chính sách quản lý, phù hợp với Mục tiêu 6 của Khung Đa dạng sinh học toàn cầu Côn Minh – Montreal, đặt ra yêu cầu giảm 50% sự lan rộng của loài ngoại lai xâm hại vào năm 2030.

Theo bà Ramla Khalidi, Trưởng đại diện thường trú Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) tại Việt Nam, để đạt được mục tiêu này, Việt Nam cần có cách tiếp cận đồng bộ, dựa trên cơ sở khoa học, kết hợp chặt chẽ giữa phòng ngừa, phát hiện sớm, ứng phó nhanh, khoanh vùng và kiểm soát lâu dài.

Bên cạnh đó, Việt Nam cần thúc đẩy sự phối hợp liên ngành giữa nông nghiệp, môi trường, giao thông, kiểm dịch… và các cấp chính quyền. Đặc biệt, con người đóng vai trò trung tâm, từ việc nâng cao nhận thức cộng đồng, xây dựng năng lực tại địa phương cho đến huy động sự tham gia của khu vực tư nhân và trao quyền cho cộng đồng.

Việc kiểm soát sinh vật ngoại lai xâm hại không chỉ là nhiệm vụ bảo tồn đa dạng sinh học mà còn là hành động thiết yếu nhằm bảo vệ môi trường sống, kinh tế và tương lai phát triển bền vững của Việt Nam.