Đây thực sự là một cuộc đối đầu khi mà chính quyền Donald Trump vẫn đang chủ yếu tài trợ cho một chương trình phát triển và môi trường thời Obama ở hạ lưu sông Mekong, đang mất dần vị thế.

Những nhà môi trường gần đây cáo buộc 11 con đập của Trung Quốc xây dựng dọc sông Mekong đã gây tổn hại nghiêm trọng cho các quốc gia ở hạ nguồn. Nguyên nhân là những con đập của Trung Quốc đã kiểm soát chặt chẽ nguồn nước chảy xuống Lào, Myanmar, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam, những quốc gia vốn từ lâu phụ thuộc vào nước của sông Mekong để phục vụ cho nông nghiệp và ngư nghiệp.

Sự kiểm soát đó cho phép Trung Quốc thiết lập chương trình nghị sự phát triển liên quan đến đường thủy và loại trừ Hoa Kỳ khỏi vai trò sau nhiều thập kỷ thúc đẩy các dự án sông Mekong như một cách để phát huy ảnh hưởng trong khu vực.

“Đây là một vấn đề địa chính trị, giống như Biển Đông, giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc”, ông Witoon Permpongsacharoen thuộc Mạng lưới Năng lượng và Sinh thái Mekong cho biết.

Tình trạng của sông Mekong hiện tại là mối lo ngại cấp bách đối với 60 triệu người sống phụ thuộc vào nông nghiệp và đánh cá khi nó bắt đầu từ Trung Quốc, nơi được gọi là Lan Thương (Lancang), qua Đông Nam Á trước khi đổ ra biển từ đồng bằng sông Cửu long của Việt Nam.

Năm ngoái, các quốc gia hạ lưu sông Mekong đã chứng kiến đợt ​​hạn hán kỷ lục, với mực nước xuống thấp nhất trong nhiều thập kỷ. Lượng nước ít hơn khiến những cư dân dọc hai bờ sông Mekong chỉ đánh bắt được những mẻ cá nhỏ nhất trong nhiều năm.

Một đại sứ Hoa Kỳ trong khu vực đã mô tả Trung Quốc là quốc gia tích trữ nước ở 11 đập trên phần thượng lưu của con sông dài 4.350 km (2.700 dặm), gây tổn hại đến sinh kế của hàng triệu cư dân ở các quốc gia hạ nguồn.

Trung Quốc cũng đang đẩy mạnh các hoạt động của nhóm Hợp tác Lan Thương-Mekong (LMC), một cơ quan liên chính phủ tương đối mới mà một phó đại sứ Hoa Kỳ đã tuyên bố là “cố gắng bên lề” để cạnh tranh với Ủy ban sông Mekong (MRC) có “thâm niên” 25 tuổi.

MRC bắt nguồn từ những nỗ lực của Hoa Kỳ nhằm thúc đẩy sự phát triển trong Chiến tranh Lạnh. Nó hợp tác với chính phủ Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam để thúc đẩy sự chia sẻ và phát triển bền vững của dòng sông và các nguồn tài nguyên của nó.

Tuy nhiên, Bộ Ngoại giao Trung Quốc khẳng định, bất kỳ liên tưởng nào của Hoa Kỳ rằng Bắc Kinh đang cố gắng tiếp quản cuộc đối thoại ở Mekong là không có căn cứ.

“Các quốc gia bên ngoài khu vực nên kiềm chế để khuấy động những rắc rối từ hư vô”, Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc nói.

“Những báo cáo có chủ đích”

Cuộc “khẩu chiến” giữa Mỹ và Trung Quốc nổ ra sau khi một nghiên cứu do Washington tài trợ hồi tháng 4 cáo buộc các con đập Trung Quốc đã giữ nước trong suốt năm ngoái, gây hạn hán nặng ở các quốc gia hạ lưu.

Nghiên cứu của Eyes on Earth, một công ty nghiên cứu và tư vấn có trụ sở tại Hoa Kỳ, chuyên về nước, đã xây dựng một mô hình dự đoán dựa trên hình ảnh vệ tinh và dữ liệu của MRC chỉ ra rằng, các quốc gia ở hạ lưu sông Mekong đã không được chia sẻ nguồn nước một cách bình thường, bắt đầu từ khoảng năm 2010.

Đại sứ Hoa Kỳ tại Campuchia Patrick Murphy cho biết ông “khá ngạc nhiên” trước những phát hiện nghiêm túc.

“Đây là điều xảy ra thường xuyên và giống nhau trong khu vực”, ông Murphy chia sẻ với Reuters khi đề cập đến phản ứng đối với thực trạng này.

“Để tìm hiểu nguyên nhân chính cho mức độ giảm dần của mực nước trên sông Mekong và những thay đổi của sông Mekong ở vùng hạ lưu, đó là những gì diễn ra ở thượng nguồn ở Trung Quốc - về cơ bản là tích trữ nước”, ông Murphy nói.

Trung Quốc đã phản ứng phẫn nộ với những bình luận này khi đại sứ quán của họ ở Thái Lan tố cáo nghiên cứu trên là “động cơ chính trị, nhằm nhắm vào Trung Quốc với mục đích xấu” - một cáo buộc mà tác giả và các quan chức Hoa Kỳ phủ nhận.

Tuần trước, tờ Thời báo Hoàn cầu đã xuất bản một bài viết về một nghiên cứu của Trung Quốc, trong đó đã phủ nhận các báo cáo của tổ chức Eyes on Earth.

“Các đập trên sông ở Trung Quốc đã giúp giảm bớt hạn hán dọc theo Lan Thương-Mekong”, nghiên cứu của Trung Quốc công bố trên tờ Nhật Báo Nhân dân và Thời báo Hoàn cầu.

Tuy nhiên, nghiên cứu của Đại học Thanh Hoa và Viện Tài nguyên nước Trung Quốc trên thực tế cho biết, đập của Trung Quốc trong tương lai có thể giúp giảm bớt hạn hán, chứ không phải là chúng thực sự đã làm như vậy vào năm 2019.

“Chúng tôi không có ý định so sánh với bất kỳ báo cáo nào khác. Chúng tôi mong muốn cung cấp một số sự kiện cơ bản để tạo điều kiện cho sự hiểu biết lẫn nhau, tin tưởng và do đó hợp tác trong lưu vực”, nhà nghiên cứu hàng đầu, ​​Tian Fuqiang chia sẻ với Reuters trong một email.

Các nhà nghiên cứu sẽ tranh luận về khoa học, nhưng đối với các quốc gia hạ lưu sông Mekong, điều đó phụ thuộc vào niềm tin và quyền lực.

Sebastian Strangio, tác giả của cuốn sách viết về mối quan hệ Đông Nam Á với Trung Quốc có tựa đề “In the Dragon’s Shadow” – “Dưới bóng của Rồng”, nhận định rằng những người hàng xóm ở hạ lưu của Trung Quốc đã “bớt tin tưởng” vào câu chuyện kể của Trung Quốc, nhưng lại không thể bỏ qua thái độ của Bắc Kinh.

“Bây giờ, họ dựa vào Trung Quốc để giữ lấy lại nguồn sống và họ rất khó khăn trong việc thách thức Trung Quốc về việc xây dựng các con đập”, ông Strangio nói.

Bất đắc dĩ phải đứng về phía, không một quốc gia MRC nào bình luận công khai ủng hộ nghiên cứu của Trung Quốc hay Mỹ.

Hợp tác riêng lẻ

Hoa Kỳ đã chi 120 triệu đô la cho Sáng kiến ​​Hạ lưu sông Mekong kể từ khi được thành lập 11 năm trước.

Trung Quốc dường như chi tiêu nhiều hơn: năm 2016, nhóm Hợp tác Lan Thương-Mekong (LMC), do Bắc Kinh tài trợ đã thành lập một quỹ trị giá 300 triệu đô la để tài trợ nghiên cứu được trao cho năm quốc gia hạ nguồn.

LMC đã không trả lời các yêu cầu phỏng vấn cũng như các câu hỏi về 95 dự án được đề xuất, dự kiến ​​hoặc đang triển khai, nằm trong danh sách được xem xét từ Hội nghị Bộ trưởng đầu tiên tại Bắc Kinh vào tháng 12.

Nhóm lãnh đạo Trung Quốc đang lưu giữ chồng hồ sơ cao ngất, với các cuộc họp và kế hoạch của các bộ trưởng ngoại giao hàng năm cho một hội nghị thượng đỉnh của các nhà lãnh đạo, có thể bao gồm cả Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, trong khi có ít các quan chức môi trường và giám sát sử dụng nguồn nước đến các cuộc họp của MRC, một quan chức chính phủ Thái Lan nói.

LMC đã nhận những lời chỉ trích từ Đại sứ Hoa Kỳ tại Thái Lan, Michael DeSombre, người đã gọi nó là một “tổ chức song song” với MRC.

“Chúng tôi thực sự sẽ khuyến khích Trung Quốc hợp tác với Ủy ban sông Mekong, thay vì cố gắng vượt qua nó bằng cách tạo ra một tổ chức riêng mà nó kiểm soát”, ông De Deombre nói.

Bất chấp cảnh báo của Hoa Kỳ, các quan chức tại Ủy ban sông Mekong cho biết họ hoan nghênh sự hợp tác với LMC và Trung Quốc.

Một lý do là ủy ban và các chính phủ thành viên muốn có thêm dữ liệu về hoạt động của đập Trung Quốc, nơi có công suất để giữ lại 47 tỷ mét khối nước.

Năm 2002, Bắc Kinh bắt đầu thông báo cho các nước ở hạ nguồn về việc khi họ sẽ xả nước có thể gây ra lũ lụt. Nhưng Trung Quốc cũng tiết lộ một chút để cho phép các nước ở hạ nguồn lập kế hoạch và yêu cầu điều chỉnh về dòng chảy.

Tại một cuộc họp vào tháng 2 của LMC, Trung Quốc đã hứa sẽ hợp tác nhiều hơn với các nước láng giềng, nhưng không ít các quan chức khu vực tỏ ra nghi ngờ.

Trong bối cảnh căng thẳng giữa Mỹ và Trung Quốc đang gia tăng mạnh mẽ trên nhiều mặt trận, khu vực sông Mekong trở một "điểm nóng mới" là điều đáng lưu ý, bởi những bất đồng giữa hai nền kinh tế hàng đầu thế giới có thể tạo ra những thách thức thực sự về chiến lược của các quốc gia trong khu vực.