Phó Tổng thống Amrullah Saleh rút lui đến thung lũng Panjshir để tuyên bố mình là Tổng thống lâm thời và tuyên bố thành lập phong trào kháng chiến chống lại Taliban.

Khi các thủ lĩnh Taliban bắt đầu hội quân ở Kabul, thế giới đã bày tỏ sự ngạc nhiên trước tốc độ nhanh chóng mà thủ đô quốc gia này thất thủ và nhiệm vụ sơ tán các nhân viên ngoại giao và công dân của họ cũng như một số người Afghanistan làm việc cho họ khỏi Afghanistan trở thành trọng tâm và cấp thiết. 

Tiến trình hòa giải và hòa bình nội bộ Afghanistan ở Doha, vốn sẽ cung cấp nền tảng cho một chính phủ toàn diện ở Kabul và bảo vệ tính tôn nghiêm của hiến pháp Afghanistan cũng như quyền của phụ nữ và dân tộc thiểu số, đã không còn phù hợp nữa.

Ở Afghanistan mới, thế giới gần như chỉ có hai lựa chọn: thứ nhất, ủy quyền cho quân nổi dậy và một lần nữa coi Afghanistan như một quốc gia khủng bố; và thứ hai, tham gia với Taliban nhằm tìm kiếm tính hợp pháp và cố gắng hạn chế việc thực hiện hệ tư tưởng cực đoan của tổ chức này đối với đất nước và người dân Afghanistan.

Tiến trình đàm phán hoà bình ở Doha

Các bên tham gia đàm phán chủ yếu nhằm mục đích áp đặt quan điểm của họ lên đối thủ yếu hơn, bên đang tìm kiếm một lối thoát danh dự khỏi cuộc xung đột. Cả thỏa thuận hòa bình tháng 2/2020 do chính quyền Donald Trump ký với Taliban và đề xuất hòa bình vào tháng 3/2021 của chính quyền Joe Biden, về cơ bản đều hướng đến một mục tiêu, giải thoát quân đội Mỹ khỏi một cuộc chiến tranh lâu dài không thể tránh khỏi.

Vào thời điểm bắt đầu các cuộc đàm phán giữa Mỹ và Taliban vào đầu năm 2019, Taliban kiểm soát 12,3% các quận ở Afghanistan, thấp hơn nhiều so với sự kiểm soát hoặc ảnh hưởng của chính phủ tại 53,8% các quận.

Tuy nhiên, khi quân nổi dậy tiếp tục chiến dịch bạo lực và chiếm giữ lãnh thổ, phái bộ Hỗ trợ kiên quyết của Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương phái bộ của NATO do Mỹ chỉ huy đã ngừng đánh giá quyền kiểm soát, có thể là nhằm tránh báo cáo tình hình đang dần xấu đi.

Thỏa thuận với Mỹ càng củng cố sức nặng cho Taliban khi chính quyền của ông Ghani miễn cưỡng buộc phải chấp nhận các điều khoản của thỏa thuận và trả tự do cho hơn 5.000 chiến binh Taliban đang bị cầm tù, với nhiều người trong số đó đã quay trở lại tham chiến sau đó.

Taliban đã ngừng tấn công lực lượng Mỹ nhưng vẫn tiếp tục chống lại Lực lượng Quốc phòng và An ninh Quốc gia Afghanistan (ANDSF) và dân thường. Không có cách nào khác, tiến trình hòa bình Doha, được ca ngợi là một cuộc đối thoại nội bộ Afghanistan, có thể đã đặt chính phủ Ghani về ngang hàng với quân nổi dậy, khác với tình thế trước đây.

Do đó, hy vọng duy nhất là sự gật đầu của quân nổi dậy cho một chính phủ lâm thời có thể bao gồm các thành viên của chính phủ ông Ghani, các tầng lớp chính trị Afghanistan khác và các đại diện của Taliban.

Tuy nhiên, điều làm suy yếu thêm vị thế của chính phủ Afghanistan là quan điểm của giới tinh hoa chính trị Afghanistan đã thay đổi, bao gồm cả cựu Tổng thống Hamid Karzai, người đã vận động cho sự trở lại của Taliban. Các yếu tố như chủ nghĩa cơ hội chính trị, chủ nghĩa dân tộc có thể dẫn tới việc trao quyền hợp pháp cho một tổ chức vốn đã áp đảo về mặt quân sự.

Các nước trong khu vực như Pakistan, Trung Quốc, Nga và Iran cũng đã cân nhắc ủng hộ việc Mỹ rút quân hoàn toàn khỏi Afghanistan. Các quốc gia cũng đơn lẻ tiến hành những đàm phán với Taliban cũng đã làm suy yếu tính hợp pháp của chính phủ Afghanistan. Trong hoàn cảnh đó, sự sụp đổ của Kabul chỉ là sớm hay muộn mà thôi.

Giới hạn của chủ nghĩa đơn phương

Sự chuyển biến mạnh mẽ trong cục diện chính trị Afghanistan, có liên quan chính đáng đến quyết định rút quân ngay lập tức của Mỹ, cho thấy những giới hạn của các lựa chọn đơn phương về ngoại giao và quân sự. Như ông Biden đã từng tuyên bố, cuộc chiến Afghanistan chủ yếu nhắm vào Al Qaeda, nước Mỹ đã đạt được mục tiêu khi giết Osama bin Laden ở Pakistan vào tháng 5/2011.

Trong khi chủ nghĩa đơn phương như vậy đã thành công trong việc đánh đuổi Al Qaeda khỏi Afghanistan và tiêu diệt chế độ Taliban trong vòng vài tuần vào năm 2001, Mỹ đã chùn bước khi cố gắng sử dụng hàng nghìn tỷ đô la viện trợ và hỗ trợ để tăng cường khả năng xây dựng của quốc gia sở tại, củng cố các thể chế dân chủ, hoặc xây dựng Quân đội Afghanistan hiệu quả để chống lại lực lượng nổi dậy chứ không phải một cuộc chiến tranh thông thường.

Tuy nhiên, thất bại lớn hơn nhiều là trong lĩnh vực xây dựng sự đồng thuận quốc tế về tương lai của nhà nước Afghanistan và duy trì các thể chế và quy trình đã tiêu tốn không ít tiền này. Kỷ nguyên dân chủ, với tất cả những hạn chế của nó, cung cấp cho người Afghanistan quyền lựa chọn đại diện của họ và tham gia vào quá trình hoạch định chính sách, đã kết thúc.

Đàm phán 2.0

Trong một thế giới liên kết với nhau, chiến thắng trong quân đội thường áp đặt những giới hạn đặc biệt đối với tác nhân chiến thắng. Là người có lí trí, phe chiến thắng buộc phải hành động một cách duyên dáng hoặc ít nhất là thể hiện mình là một người thừa kế quyền lực có trách nhiệm. Các nhà lãnh đạo Taliban đang cố gắng đi theo con đường tương tự. Hành động của họ tạo ra cảm giác hy vọng, mặc dù những điều này có thể chỉ là tạm thời và gây hiểu lầm.

Tuy nhiên, đồng thời, những điều này tạo cơ hội cho cộng đồng quốc tế nắm bắt thời cơ. Các lợi ích chung, vì mục tiêu chấm dứt cuộc chiến kéo dài và mang lại hòa bình và ổn định cho Afghanistan, có thể trở thành nền tảng để bắt đầu một vòng đối thoại khác. Bóng ma về sự phát triển vượt bậc của Trung Quốc và Nga ở Afghanistan có thể ảnh hưởng đến quyết định của Hoa Kỳ trong việc tham gia hoặc công nhận chế độ Taliban.

Các chính sách của Ấn Độ đối với Taliban cũng có thể được định hình, không phải bởi sự gần gũi trong quá khứ với các chính phủ của ông Karzai và ông Ghani, mà bởi nhu cầu kiểm soát ảnh hưởng của Pakistan và Trung Quốc. 

Đồng thời, không chắc rằng phong trào phản kháng do cựu Phó Tổng thống Saleh phát động sẽ được nhiều sự ủng hộ. Ông Saleh đã lấy tên của ông Ahmad Shah Massoud, thủ lĩnh bị ám sát của Liên minh phương Bắc thời kỳ đầu, và đã kêu gọi quốc tế ủng hộ phong trào vũ trang của mình chống lại Taliban. Trong những ngày đầu, nhóm đã giành kiểm soát được một vài quận.

Đồng thời, Taliban tiếp tục tìm đồng minh mới giữa các phần tử bên trong chính phủ bị lật đổ. Vào ngày 21/8/2021, anh trai của ông Ghani, Hashmat Ghani Ahmadzai, đã gia nhập Taliban và tuyên bố ủng hộ nhóm này. Khả năng thu hút sự ủng hộ của quốc tế của ông Saleh sẽ rất khó trừ khi ông có thể thể hiện những bước tiến quân sự ngoạn mục, điều mà ANDSF với dự kiến ​​khoảng 300.000 quân sẽ không thể làm được.

Vai trò của cộng đồng quốc tế

Thủ tướng Anh Boris Johnson, sau khi phản đối việc công nhận chế độ Taliban, đã thay đổi lập trường của mình để xác nhận rằng “Vương quốc Anh sẽ làm việc với Taliban nếu cần thiết”.

Dựa trên cơ sở lý luận, việc tham gia với Taliban sẽ hữu ích cho họ, nhưng đây cũng là cơ hội để thúc đẩy một vòng đàm phán nội bộ Afghanistan mới.

Sự cần thiết của các nhà lãnh đạo Taliban về tính hợp pháp và được công nhận có thể được sử dụng để hạn chế việc áp đặt các chính sách thụt lùi tại nước này. Mọi nỗ lực của các thực thể chính trị không phải Taliban nhằm bảo vệ phụ nữ và người thiểu số, sẽ phải được ủng hộ.

Công cụ hỗ trợ và viện trợ quốc tế phải được duy trì liên kết với tiến trình này trong thời gian gần và trung hạn. Afghanistan không thể bị bỏ rơi một lần nữa.