Xã hội

Sức sống mới ở làng gốm Kim Lan nghìn năm tuổi

Phúc Ân • 20/06/2025 12:53

(CLO) Ra đời từ thế kỷ VII, làng gốm Kim Lan (huyện Gia Lâm, Hà Nội) trải qua nhiều thăng trầm, có thời điểm bị mai một. Song những năm gần đây, nghề gốm đang quay trở lại với một sức sống mới, khẳng định thương hiệu trên thị trường và góp phần thúc đẩy kinh tế địa phương.

Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Nằm ven sông Hồng, phía Đông Nam kinh thành Thăng Long xưa, Kim Lan (huyện Gia Lâm, Hà Nội) là vùng đất giàu tiềm năng với nguồn đất sét trắng quý hiếm – yếu tố quan trọng hình thành nghề gốm từ rất sớm. Qua các đợt khai quật tại di chỉ bãi Hàm Rồng (2001, 2003), các nhà khoa học xác định nghề gốm ở đây đã có từ thế kỷ VII và phát triển rực rỡ đến thế kỷ XVIII.

1 (1) — Làng gốm cổ Kim Lan chỉ cách làng Bát Tràng dòng kênh Bắc Hưng Hải.

Theo lời các bậc cao niên trong làng, vào khoảng thế kỷ XVIII, khi nguồn đất trắng cạn kiệt, các sản phẩm bằng đất sành chỉ có thể bán ra với giá rẻ, thu nhập không ổn định khiến dân làng đều bỏ nghề để chuyển sang canh tác nông nghiệp. Những sản phẩm tinh xảo bị vùi sâu vào lòng đất và nghề gốm dần bị lãng quên. Phải đến những năm 1980, người dân Kim Lan mới bắt đầu khôi phục lại nghề truyền thống.

“Do quay lại thị trường muộn, gốm Kim Lan bị xem là sản phẩm “ăn theo” Bát Tràng. Thiếu thương hiệu riêng, lại phải cạnh tranh với hàng gốm giá rẻ nhập khẩu từ Trung Quốc, nhiều lò gốm dần phải đóng cửa. Không ít người dân đành chuyển sang làm thuê tại các xưởng gốm Bát Tràng, chỉ còn rất ít hộ kiên trì bám nghề”, nghệ nhân Phạm Văn Nguyên (huyện Gia Lâm, TP. Hà Nội) cho biết.

2(4).jpg — Gốm Kim Lan nổi bật với sự đơn giản, hài hòa và tính tiện dụng.

Cũng theo nghệ nhân Phạm Văn Nguyên, gốm Kim Lan mang vẻ đẹp truyền thống và còn sở hữu nét độc đáo hiếm có đó là khả năng phát quang khi gặp ánh sáng. “Để làm chủ kỹ thuật này, người thợ gốm không chỉ cần sự khéo léo, còn phải trải qua nhiều năm lao động, đúc kết kinh nghiệm và am hiểu sâu sắc về đặc tính của đất, men và lửa”, ông Nguyên cho biết.

Mỗi một sản phẩm đều minh chứng cho sự tài hoa, tâm huyết của những người làm nghề.

Bí quyết tạo nên độ xuyên sáng của gốm nằm ở nguyên liệu và kỹ thuật nung chính xác. Đất Cao Lanh phải được tinh lọc, loại bỏ hoàn toàn tạp chất trước khi nung ở nhiệt độ gần 1.300 độ C. Khi đạt chuẩn, gốm trong suốt như bóng đèn LED; nếu nhiệt độ thấp hơn, ánh sáng sẽ ngả vàng hoặc không thể xuyên qua.

Với những giá trị nổi bật về lịch sử, văn hóa và khoa học, ngày 23/01/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã chính thức công nhận nghề gốm Kim Lan là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Hướng đi mới để phát triển làng gốm cổ

Để đáp ứng sự phát triển và nhu cầu của thị trường, những nghệ nhân, chủ lò gốm ở Kim Lan đã nỗ tực tìm tòi, học hỏi, sáng tạo những bài men mới, chất liệu gốm chất lượng cao, từng bước khẳng định lại vị thế. Nhiều nghệ nhân, trong đó có cả lớp trẻ, đã đầu tư dây chuyền sản xuất hiện đại, áp dụng công nghệ tiên tiến như bàn in cán lăn, máy ép áp lực… nhằm nâng cao năng suất, độ chính xác, đồng thời vẫn giữ được hồn cốt của gốm cổ.

4(1).jpg — Sản phẩm gốm Kim Lan đa dạng từ các vật dụng có kích thước nhỏ đến những sản phẩm cỡ lớn.

Làng gốm Kim Lan hiện có hơn 350 lò gốm hoạt động, tạo việc làm cho hàng nghìn lao động, đóng góp khoảng 500 tỷ đồng mỗi năm vào doanh thu địa phương. Các sản phẩm gốm cũng ngày càng đa dạng, phong phú, từ các vật dụng có kích thước nhỏ như ống đựng tăm, chân nến cho tới những sản phẩm cỡ lớn như: đôn, chậu cây cảnh, ang, bình hoa kính thước lớn, chất lượng cao…

5 (1) — Sản phẩm ngói thủ công Kim Lan – kết tinh giữa kỹ thuật truyền thống và công nghệ hiện đại, được ưa chuộng trong các công trình phục dựng di tích văn hóa và kiến trúc cổ.

Ngoài bát đĩa, ấm chén và những đồ thông dụng trong đời sống hàng ngày, các nghệ nhân gốm Kim Lan còn sản xuất những sản phẩm giá trị như: độc bình, lư, đỉnh, đèn thờ… với hai loại men truyền thống là men ngọc, men rạn. Bên cạnh đó, còn chú trọng phát triển các sản phẩm gốm phục vụ xây dựng như gạch, ngói trang trí, con tiện lan can…

Đặc biệt, hầu hết các hộ sản xuất đã chuyển đổi từ lò than sang lò gas, giúp giảm trên 80% khí thải CO₂, tiết kiệm khoảng 70% năng lượng tiêu thụ, thân thiện với môi trường và nâng cao hiệu quả sản xuất.

6 (2) — Dù ứng dụng công nghệ hiện đại vào sản xuất, những người làm nghề gốm ở Kim Lan vẫn trung thành với ba phương pháp tạo hình truyền thống: dùng bàn xoay, đắp nặn thủ công và tạo hình bằng khuôn vòng.

Tại xưởng sản xuất của gia đình anh Bình Thy (huyện Gia Lâm, Hà Nội) đã chuyển sang sử dụng lò ga đã được hơn 6 năm nay. “Nung gốm bằng lò than truyền thống rất vất vả, giá nhân công lại cao, phải canh chừng thời tiết. Mỗi tháng chỉ có thể đốt lò được bốn đến năm lần. Từ khi thay thế bằng lò ga, mỗi tháng xưởng của tôi đốt được từ tám đến mười lượt, chất lượng sản phẩm đầu ra cũng ổn định hơn với tỷ lệ 95 đến 97% sản phẩm đạt loại 1”, anh Thy nói.

Cũng theo anh Thy, đất dẻo nguyên chất sau khi nung sẽ co ngót khoảng 18%, còn nếu pha chế thành dung dịch gốm để đổ khuôn, độ co rút có thể lên đến 26%. Nếu không cân chỉnh đúng tỉ lệ, sản phẩm rất dễ rạn nứt hoặc vỡ khi nung. Mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự tỷ mỷ và kỹ thuật cao, để từng sản phẩm khi ra lò không chỉ đạt chất lượng hoàn mỹ mà còn mang dấu ấn tinh hoa của nghề gốm Kim Lan.

7 (2) — Việc đổi mới, ứng dụng công nghệ hiện đại giúp nâng cao độ chính xác, tối ưu sản xuất nhưng vẫn giữ hồn cốt của gốm cổ.

Tương tự, tại hộ sản xuất của ông Lương Sơn (huyện Gia Lâm, Hà Nội), việc ứng dụng công nghệ vào quy trình làm gạch ngói đang mang lại hiệu quả rõ rệt. “Chúng tôi đã đầu tư hệ thống máy ép áp lực và dây chuyền sấy tự động, giúp sản phẩm có độ chính xác cao, chất lượng đồng đều, đồng thời nâng cao năng suất và rút ngắn thời gian sản xuất. Đặc biệt, những sản phẩm gạch ngói thủ công hiện rất được ưa chuộng trong các công trình kiến trúc cổ điển và dự án phục dựng di tích văn hóa, nhờ giữ được nét truyền thống kết hợp cùng chất lượng hiện đại”, ông Sơn nói.

Không chỉ đổi mới công nghệ, gốm Kim Lan còn mở rộng thị trường thông qua các sàn thương mại điện tử và xuất khẩu sang các quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc… Các sản phẩm gốm nghệ thuật, gốm trang trí và gốm gia dụng ngày càng phong phú, đáp ứng nhu cầu trong và ngoài nước.

8 (2) — Từng công đoạn được người dân làng nghề thực hiện cẩn thận, tỉ mỉ.

Tiếp nối nghề truyền thống của cha ông, anh Văn Quang (huyện Gia Lâm, Hà Nội) mang đến làn gió mới bằng cách tiếp cận thị trường hiện đại. “Tôi kinh doanh gốm sứ làng nghề trên các sàn thương mại điện tử. Hiện tại, lượng truy cập và đơn hàng ngày càng tăng cho thấy gốm Kim Lan đang có nhiều cơ hội phát triển trong môi trường số hóa”, anh Quang chia sẻ.

Những con người nơi mảnh đất ven sông này đang nỗ lực để phục dựng và bảo tồn làng nghề đúng với giá trị của nó.

Để đẩy mạnh thương hiệu làng gốm Kim Lan, chính quyền địa phương cũng tích cực hỗ trợ người dân xây dựng và sử dụng nhãn hiệu tập thể “Gốm sứ Kim Lan”, thành lập hội gốm sứ và hợp tác xã để đại diện ký kết tiêu thụ sản phẩm. Đặc biệt, nhiều sản phẩm đã tham gia Chương trình Mỗi xã một sản phẩm (OCOP), góp phần khẳng định thương hiệu gốm Kim Lan trên thị trường.

Gốm Kim Lan kết tinh giữa nghệ thuật và kỹ thuật, những hoa văn tinh xảo.

Không chỉ là nơi sản xuất, làng gốm Kim Lan còn phát triển thành điểm đến văn hóa hấp dẫn với Bảo tàng Gốm sứ và Lịch sử xã Kim Lan – không gian lưu giữ các hiện vật và câu chuyện về làng nghề nghìn năm tuổi, thu hút đông đảo du khách tới tham quan, trải nghiệm.

Từ những mảnh gốm xưa được khai quật ở bãi Hàm Rồng, đến những sản phẩm hiện đại vươn ra thị trường quốc tế, gốm Kim Lan hôm nay đang tiếp tục viết nên hành trình mới – một hành trình kết tinh giữa di sản nghệ thuật và tinh hoa vượt thời gian.