Tập thơ “Đồng - Tuyển tập Xứ 2”: Khi thơ lục bát “chạm” vào những triết luận hiện sinh

Vượt qua “cái bẫy” của lục bát

Trần Lê Khánh sinh năm 1971 tại Hòa Bình, quê gốc Bắc Ninh. Anh là tác giả của nhiều tập thơ đã tạo dấu ấn trong đời sống văn học: “Lục bát múa” (NXB Hội Nhà văn, 2016); “Dòng sông không vội” (NXB Hội Nhà văn, 2017); “Ngày như chiếc lá” (NXB Hội Nhà văn, 2018); “Giọt nắng tràn ly” (NXB Hội Nhà văn, 2020); “Xứ” (NXB Hội Nhà văn, 2021); “The Beginning of Water” (NXB White Pine, Mỹ, 2021); “Ngàn bài thơ khác” (NXB Hội Nhà văn, 2022 - Giải thưởng Thơ năm 2022 của Hội Nhà văn Việt Nam); “Sự bắt đầu của nước” (NXB AB Art, Hungary, 2023)…

Lần này, Trần Lê Khánh trở lại cùng “Đồng - Tuyển tập Xứ 2” - một tuyển tập gồm 100 bài lục bát tối giản mà giàu sức gợi. Với tập thơ này, Trần Lê Khánh tiếp tục được trao Giải thưởng Thơ của Hội Nhà văn Việt Nam năm 2024.

Theo nhà thơ Nguyễn Việt Chiến, trong tiến trình hiện đại hóa thơ ca Việt Nam, lục bát vốn được xem là thể loại “quốc hồn quốc túy”, thường gắn liền với giọng điệu dân gian mộc mạc, trữ tình. Tuy nhiên, để duy trì sức sống của lục bát, các nhà thơ đương đại đã thử nghiệm cách tân, những cách làm mới. Trong số đó, Trần Lê Khánh nổi bật với loạt thơ “Xứ”. Và tập thơ mới nhất của anh là một chuỗi thi phẩm lục bát mở ra một trường mỹ cảm mới chan chứa thiền vị, triết luận hiện sinh và liên tưởng siêu thực.

“Lục bát của Trần Lê Khánh đã mở ra cửa sổ mới, mở ra những tầng thi ngữ khá lắng đọng và khúc chiết. Những bài lục bát dạng hai câu, tuy ngắn, nhưng chứa đựng rất nhiều nghệ thuật đối lập, cảm thức nhân sinh, chiều sâu triết luận độc đáo. Dưới hình thức thơ truyền thống, anh đã thổi vào đó hơi thở của thiền học hiện đại, ngôn từ tinh lọc, hình ảnh gợi cảm và biểu tượng rất bất ngờ”, nhà thơ Nguyễn Việt Chiến đánh giá.

Ông Chiến nhận định, với Trần Lê Khánh, thơ không còn là ngôn ngữ, mà là cách thở, cách ôm, cách nhìn cuộc đời bằng đôi mắt mở lòng, không chớp trước những thông điệp của cái đẹp, của hoài niệm. Thơ anh “thở, mở và chạm đến trái tim”.

Dẫn ra những câu lục bát như “trăng làm tháng Chạp tròn vo/đêm lọt nét mặt qua tờ giấy than”; “cây thay chiếc bóng bằng nàng/gió về dâng hết giang san của mình”; “ta đặt chiếc lá ngoài hiên/cho con dế đỡ thấy phiền bước sang”; “mỗi mảnh vỡ một hồn ma/bao vị Phật một đóa hoa cúng dường”, nhà thơ Nguyễn Việt Chiến cho rằng những câu thơ này đã “chạm” vào miền suy tưởng và gợi mở những tầng cảm xúc triết lý lặng lẽ về tình yêu, thời gian kiếp người và vẻ đẹp rất mong manh. Những câu lục bát giống như những mảnh thiền kệ rơi xuống đời thường, để bất kỳ ai đi qua cũng phải dừng lại để lặng tìm hồn, để cảm và nghĩ.

Về phía nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, ông gọi lục bát là một “cái bẫy” bởi niêm luật quá chặt chẽ, khiến nhà thơ khó chạm đến sự bùng nổ, khó phá vỡ ranh giới. Và do vậy, việc Trần Lê Khánh chọn lục bát là một con đường “nguy hiểm”. Thể thơ véo von, nhiều thương nhớ và da diết này dễ làm người viết tưởng rằng cứ xong vần điệu và nhạc tính là đã hoàn thiện một bài thơ, thế nhưng Trần Lê Khánh đã vượt qua được thách thức đó để chạm vào được “cái lõi” của lục bát.

“Lục bát của Trần Lê Khánh vẫn tuân thủ niêm luật, vần điệu, vẫn giữ được những hình ảnh tinh tế thấm đẫm tinh thần phương Đông, tinh thần Việt Nam. Nhưng trong đó lại ẩn chứa những sáng tạo hiện đại vô cùng. Đọc tập thơ Đồng, có thể thấy bất kỳ một câu thơ nào cũng mở ra cả một vũ trụ, một thế giới, một miền sáng tạo riêng”, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều nhận định.

Theo Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, thơ Trần Lê Khánh kỳ lạ trong hình ảnh, trong ý tưởng, rất nhiều câu thơ bình dị đã chạm được vào những điều lớn lao. Anh phát hiện ra một vũ trụ vô tận trong tất cả những gì chúng ta nhìn thấy, chạm vào, nghe thấy, quan sát, sống cùng.

“Trần Lê Khánh chạm vào tất cả mọi thứ trong cuộc đời này, rất mơ hồ, rất nhỏ bé: một cái lá, một con kiến, một cái ghế, một đám mây, một cái cúc áo, một tấm áo nhàu… Nhưng cuối cùng, ở trong tất cả sự nhỏ bé đó, anh đã mở ra một vùng văn hóa, một vùng tâm linh sâu sắc”, ông Thiều nói.

“Định danh” phong cách Trần Lê Khánh

Đánh giá “Đồng - tuyển tập Xứ 2” có sự chuyển tiếp, mở rộng so với “Xứ 1”, TS. Đỗ Thị Thu Thủy, Chủ nhiệm khoa Viết văn - Báo chí Đại học Văn hóa cho rằng, sự mở rộng này không chỉ về dung lượng mỗi bài, từ một cặp thơ lục bát thành 4 cặp, Trần Lê Khánh còn “cố ý” khiến các cặp lục bát trong cùng một bài có sự rời rạc với nhau. Sự phân mảnh ngôn ngữ đó là một dụng ý để Trần Lê Khánh tiếp tục làm mới thể thơ này. Tập thơ không chỉ đơn thuần miêu tả thiên nhiên hay cuộc sống mà còn mở ra những “khoảng trống” để người đọc tự suy ngẫm và đối thoại nội tâm. Sự tối giản, cô đọng và cảm quan thiền được lồng ghép một cách tinh tế, tạo nên chiều sâu cho tác phẩm.

Đồng quan điểm, nhà thơ Đỗ Anh Vũ cũng cho rằng, lục bát là một thể thơ dễ làm mà khó hay, nhưng Trần Lê Khánh vẫn tìm được một con đường để làm mới lục bát và làm mới chính mình. Trong tập thơ mới nhất này, Trần Lê Khánh có rất nhiều câu thơ đậm chất triết học, chiêm nghiệm và suy tư. Còn nhà phê bình văn học, PGS.TS. Ngô Văn Giá cho rằng, thơ của Trần Lê Khánh là sự kết hợp giữa trực giác thiền và ngôn ngữ hiện đại, mang lại chiều sâu suy tưởng mới mẻ cho độc giả. Sự giao thoa này tạo nên một giọng thơ độc đáo, vừa giản dị vừa gợi mở, hướng con người đến sự an nhiên và giải thoát ngay trong tâm mình.

Định danh thơ Trần Lê Khánh, PGS.TS. Hoàng Kim Ngọc cho rằng đó là dòng “lục bát Phật tính”. Thơ Trần Lê Khánh mang dáng dấp của cả thi ca - thiền học và triết học hiện đại. Sự giao thoa thiền - triết này tạo nên một giọng thơ mới mẻ, độc đáo, không cầu kỳ về hình thức, nhưng lại luôn gợi mở chiều sâu suy tưởng.

Đặc biệt, trong mạch nguồn thi ca Phật tính - dòng chảy từ thơ thiền Lý, Trần cho đến nay, thơ Trần Lê Khánh tuy có cùng chung “tinh thần thiền đạo” nhưng khác nhau rõ rệt về bối cảnh, tư tưởng và cách biểu hiện. Nếu thơ thiền Lý - Trần là sự ung dung, tự tại của bậc giác ngộ, thì thơ thiền Trần Lê Khánh lại là sự trầm tư, khắc khoải của một trí thức đi tìm tri kỷ. Hình ảnh trong thơ thiền Lý - Trần thường ước lệ với các hình ảnh tùng, cúc, sương mai… thì trong thơ Trần Lê Khánh lại gần gũi, đời thường. Những sinh thể bé nhỏ hay những vật giản dị, trong thơ anh, tất cả đều có thể trở thành biểu tượng của sự tĩnh lặng, an nhiên, vô ngã. Thơ thiền Trần Lê Khánh chính là tiếng nói của một người thế tục, một nhà thơ hiện đại, không xuất gia mà chuyển tải tinh thần Phật giáo một cách gián tiếp.

“Những câu thơ giản dị nhưng đầy ám ảnh, Trần Lê Khánh đã mở ra một hành trình chiêm nghiệm về Phật giáo một cách rất riêng. Anh không thuyết giảng giáo lý mà dùng hình ảnh thơ ca để chạm đến tâm thức của độc giả. Hành trình từ “bụi trần đến chánh điện” trong thơ anh chính là hành trình mà mỗi người chúng ta đều có thể tìm thấy trong đời sống: Từ khổ đau, vô thường để rồi tìm thấy sự an nhiên, giải thoát ngay trong chính tâm mình”, bà Ngọc đánh giá.