Thanh Hóa: Khám phá “cỗ máy thép” sản xuất hơn 500 tấn gang phục vụ kháng chiến

Đến với xã Như Thanh, tỉnh Thanh Hóa du khách không thể không ghé thăm Di tích lịch sử Lò cao kháng chiến Hải Vân (Lò cao NX3), di tích lịch sử Lò cao kháng chiến Hải Vân (hay còn gọi là lò đúc gang Hải Vân) nằm trong hang núi đá Đồng Mười, thuộc thị trấn Bến Sung, huyện Như Thanh (cũ) nay là xã Như Thanh, tỉnh Thanh Hóa. Đây là chứng tích hào hùng của quân và dân ta trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp.

Ngược dòng lịch sử, sau Cách mạng tháng Tám 1945, thực dân Pháp quay trở lại xâm lược nước ta. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ra lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến (19/12/1946). Xác định kháng chiến lâu dài, tự lực tự cường, ngành quân giới trở thành lực lượng nòng cốt trong việc sản xuất vũ khí, đạn dược.

Ban đầu, Cục Quân giới; Sở Khoáng chất kỹ nghệ Trung Bộ đã quyết định chọn Nghệ An là nơi đặt lò sản xuất gang. Tuy nhiên, Lò cao ở Cát Văn đang trong quá trình hoàn tất xây dựng để đi vào hoạt động thì bị kẻ địch phát hiện, chúng cho máy bay ném bom phá hủy.

Lúc này người đứng đầu Sở Khoáng chất là Võ Quý Huân phải lên Việt Bắc để xin ý kiến chỉ đạo cho việc chọn địa điểm xây dựng Lò cao. Có hai địa điểm được lựa chọn là Thái Nguyên hoặc Thanh Hóa. Theo ý kiến của Đại tướng Võ Nguyên Giáp thì không thể chọn Thái Nguyên vì thực dân Pháp sẽ đánh lên đây. Vì thế, vùng đất xứ Thanh được chọn làm nơi xây dựng. Cuối năm 1949, Lò cao được xây dựng. Năm 1950, hai lò NX1 và NX2 ra đời, cho ra mẻ gang đầu tiên, rồi gần 200 tấn gang trong giai đoạn 1952-1953.

Trước sự đánh phá ác liệt của thực dân Pháp, Cục trưởng Trần Đại Nghĩa chỉ đạo di dời toàn bộ máy móc vào hang núi Đồng Mười, hình thành Lò cao NX3. Cuối năm 1953 Lò NX3 chính thức vận hành từ đây và hàng trăm tấn gang ra lò, góp phần chế tạo lựu đạn, súng cối, bom ba càng.

Tháng 12/1954, lò ngừng hoạt động. Năm 1960, nơi đây được đưa vào danh mục bảo vệ của Nhà nước, năm 2013 xếp hạng Di tích lịch sử quốc gia và đến 2015 được bảo tồn, phát huy giá trị.

Lò Cao kháng chiến Hải Vân là nơi in dấu ấn của những trí tuệ lớn như Giáo sư Trần Đại Nghĩa, kỹ sư Võ Quý Huân, cùng biết bao công nhân vô danh cống hiến vì độc lập dân tộc.

Đi trên con đường dẫn vào cửa hang Lò cao, ông Nguyễn Danh Tuyên (77 tuổi, là một trong những người gắn bó lâu nhất tại đây), đã kể lại toàn bộ về lịch sử của Lò cao. “Tôi gắn bó với nơi đây khi tôi mới 10 tuổi, tôi được nghe bố kể lại trước đây quặng họ vận chuyển bên Nghệ An về sau khi nấu thành các phôi gang thì được chuyển đi để gia công thành vũ khí hiện đại hơn, còn ở tại đây họ cũng sản xuất ra những vũ khí thô sơ như: bom ba càng, mìn chống tăng, lựu đạn… Đến năm 1968 theo tiếng gọi của Tổ quốc thì tôi đi tham gia nghĩa vụ. Sau khi trở về tôi tự nguyện trông coi từ năm 1994 - 2015. Năm 2015 Lò cao được công nhận là di tích được bảo tồn và phát huy, cho đến nay tôi vẫn là người trông coi” - ông Tuyên cho biết.

Mặc dù, đã hơn 70 năm trôi qua những tháng ngày đỏ lửa giữa rừng xanh, Lò cao kháng chiến Hải Vân vẫn còn những dấu tích của “lò sấy”, “lò ủ gang”, “lò gió nóng”, cùng những khẩu hiệu “Đào sâu nhớ kỹ, kiểm điểm thành tích viết tự thuật đầy đủ... cụ thể”, hay “Đề cao tương trợ, đẩy mạnh sản xuất, giúp nhau kiểm điểm lấy thành tích, viết tự thuật tốt”... Dấu tích ấy, vẫn đang âm thầm “kể chuyện” đến thế hệ kế tiếp, về một thời đỏ lửa rực rỡ cùng dân tộc.

Đến xã Như Thanh, tỉnh Thanh Hóa, ngoài thăm di tích Lò Cao, du khách có thể trải nghiệm Vườn quốc gia Bến En hùng vĩ, khám phá đền Phủ Na, hang Ngọc, hang Lèn Pot, hồ Yên Mỹ… và hòa mình vào văn hóa truyền thống của đồng bào Thái, Thổ, Mường và được thưởng thức các món ăn truyền thống của người dân nơi đây.