TikTok, Mỹ và Trung Quốc: Một thỏa thuận chưa khép lại tranh cãi

Trong nhiều năm qua, TikTok đã trở thành tâm điểm của cuộc tranh cãi về an ninh quốc gia, công nghệ và chính trị tại Mỹ. Ứng dụng mạng xã hội phổ biến này, do công ty ByteDance có trụ sở tại Bắc Kinh sở hữu, bị cáo buộc tiềm ẩn nguy cơ để dữ liệu người dùng Mỹ rơi vào tay Trung Quốc và thậm chí có thể trở thành công cụ thao túng dư luận.

Sau nhiều lần trì hoãn và gia hạn các mốc thời gian theo luật định, Chính quyền Tổng thống Donald Trump đã công bố một thỏa thuận mới, cho phép tiếp tục hoạt động TikTok tại Mỹ nhưng dưới một cấu trúc pháp lý và tài chính khác.

Quyền kiểm soát dữ liệu và hạ tầng trong tay Mỹ

Thoạt nhìn, đây có vẻ là một thắng lợi cho Washington. Dữ liệu người dùng Mỹ sẽ được lưu trữ tại máy chủ của Oracle đặt tại Texas. Một công ty mới do các nhà đầu tư Mỹ kiểm soát sẽ nắm tới 80% cổ phần và chịu trách nhiệm vận hành TikTok tại Mỹ. Hội đồng quản trị công ty có đa số thành viên là công dân Mỹ. Những điều khoản này dường như giúp giải tỏa lo ngại về quyền kiểm soát dữ liệu cũng như hạ tầng của ứng dụng.

Tuy nhiên, theo SCMP, khi phân tích kỹ hơn, thỏa thuận này lại để lộ nhiều giới hạn và rủi ro tiềm ẩn. Phần cốt lõi nhất của TikTok - các thuật toán đề xuất - không được chuyển giao quyền sở hữu cho Mỹ.

Thay vào đó, Oracle và các đối tác chỉ được cấp phép sử dụng và đào tạo lại một phiên bản thuật toán trên cơ sở dữ liệu người dùng Mỹ. Điều này khiến cho những gì được coi là một “chiến thắng” thực chất lại có thể trở thành đòn bẩy dài hạn cho Bắc Kinh.

Trong thỏa thuận vừa công bố, các nhà đầu tư Mỹ, đứng đầu là Oracle, sẽ nắm 80% cổ phần của một pháp nhân mới vận hành TikTok tại Mỹ. Sáu trong bảy ghế hội đồng quản trị công ty này sẽ do người Mỹ nắm giữ. Đồng thời, toàn bộ dữ liệu người dùng Mỹ sẽ được lưu trữ tại các máy chủ của Oracle, qua đó hạn chế nguy cơ bị truy cập từ bên ngoài.

Nhìn từ khía cạnh chính trị trong nước, thỏa thuận này là một bước đi mang tính xoa dịu. Chính quyền Tổng thống Donald Trump có thể khẳng định đã giải quyết những quan ngại cấp bách nhất: ngăn chặn khả năng Trung Quốc tiếp cận dữ liệu nhạy cảm của người dân Mỹ và loại bỏ kịch bản nền tảng này bị sử dụng để thao túng dư luận xã hội. Ngoài ra, khoản tài chính trị giá hàng tỷ đô la mà các nhà đầu tư Mỹ chi ra như một dạng “phí môi giới” cũng giúp chính quyền có thêm cơ sở tuyên bố về một thành công trong đàm phán.

Từ góc độ pháp lý, việc chuyển giao này cho phép TikTok tiếp tục hoạt động mà không vi phạm các sắc lệnh trước đây của chính phủ Mỹ. Nó cũng tạo ra một cơ chế kiểm soát trực tiếp hơn đối với hoạt động kinh doanh, nhân sự và hạ tầng kỹ thuật tại Mỹ. Với người dùng, sự gián đoạn có thể được giảm thiểu, đồng thời giúp tránh kịch bản cấm hoàn toàn ứng dụng, vốn có thể gây phản ứng xã hội mạnh mẽ.

Có thể nói, về mặt ngắn hạn, Washington đã đạt được những gì mong muốn nhất: dữ liệu, máy chủ, nhân sự quản lý đều đặt dưới sự giám sát của Mỹ.

Giới hạn cốt lõi: Sự phụ thuộc công nghệ và đòn bẩy của Trung Quốc

Điểm yếu cơ bản của thỏa thuận nằm ở chỗ: ByteDance vẫn giữ quyền sở hữu trí tuệ đối với các thuật toán đề xuất của TikTok. Đây chính là “trái tim” làm nên sức hấp dẫn của nền tảng, giúp nó tạo ra dòng nội dung cá nhân hóa mạnh mẽ, thu hút hàng trăm triệu người dùng trên toàn cầu.

Theo SCMP, Oracle và các nhà đầu tư Mỹ không được chuyển giao trọn vẹn công nghệ này, mà chỉ có quyền sử dụng phiên bản được cấp phép. Về nguyên tắc, Oracle có thể kiểm tra, sao chép mã nguồn và đào tạo lại trên dữ liệu Mỹ. Tuy nhiên, các thuật toán không phải là một sản phẩm tĩnh, giống như chiếc xe hay căn nhà có thể mua đứt bán đoạn. Chúng là những hệ thống động, liên tục được cải tiến, tinh chỉnh và huấn luyện trên tập dữ liệu khổng lồ.

Ở điểm này, Mỹ vấp phải hai rào cản lớn. Thứ nhất, phiên bản TikTok tại Mỹ chỉ được huấn luyện trên dữ liệu người dùng Mỹ, vốn hạn chế hơn nhiều so với cơ sở dữ liệu toàn cầu mà ByteDance sở hữu. Điều này khiến hiệu quả thuật toán khó có thể sánh bằng phiên bản quốc tế. Thứ hai, Trung Quốc từ năm 2020 đã đưa các thuật toán đề xuất cá nhân hóa vào danh mục công nghệ nhạy cảm theo cơ chế kiểm soát xuất khẩu. Mọi bản cập nhật hoặc cải tiến từ ByteDance, về lý thuyết, đều phải có sự phê duyệt của chính phủ Trung Quốc.

Điều này mở ra cho Bắc Kinh một đòn bẩy ngoại giao đáng kể. Nếu cuộc cạnh tranh với Mỹ có xu hướng bất lợi, Bắc Kinh hoàn toàn có thể trì hoãn hoặc ngừng cấp phép cho các bản cập nhật thuật toán của TikTok tại Mỹ. Khi đó, phiên bản Mỹ sẽ nhanh chóng tụt hậu so với toàn cầu, làm suy giảm sức cạnh tranh và ảnh hưởng của ứng dụng này tại thị trường nội địa.

Như vậy, thay vì xóa bỏ ảnh hưởng của Trung Quốc, thỏa thuận này lại thay thế một sự phụ thuộc trực tiếp bằng một sự phụ thuộc gián tiếp, tinh vi hơn. Mỹ có thể kiểm soát dữ liệu và hạ tầng, nhưng vẫn phải trông chờ vào Trung Quốc về mặt công nghệ.

Thắng lợi ngắn hạn, rủi ro dài hạn

Thỏa thuận TikTok tại Mỹ là một bước đi quan trọng nhằm giảm thiểu các rủi ro an ninh trước mắt. Nó giúp Washington kiểm soát dữ liệu người dùng và hạ tầng kỹ thuật, đồng thời tránh được kịch bản cấm cửa hoàn toàn vốn gây tranh cãi.

Tuy nhiên, trong dài hạn, thỏa thuận này chưa giải quyết được gốc rễ vấn đề: sự phụ thuộc công nghệ. Việc Trung Quốc nắm giữ quyền kiểm soát cuối cùng đối với các thuật toán của TikTok đồng nghĩa Mỹ vẫn có thể bị ràng buộc trong các tình huống địa chính trị. Trong một kịch bản xấu, Bắc Kinh có thể biến TikTok thành một công cụ mặc cả trong quan hệ song phương.

Với giới hoạch định chính sách Mỹ, thỏa thuận này là một lời nhắc nhở rằng trong cạnh tranh công nghệ với Trung Quốc, quyền sở hữu trí tuệ và dữ liệu toàn cầu mới là những yếu tố quyết định. Thay vì một thắng lợi trọn vẹn, đây nhiều khả năng chỉ là một sự nhượng bộ mang tính tạm thời, mở ra những bất định mới trong quan hệ công nghệ giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới.

Ở chiều ngược lại, cũng có quan điểm cho rằng một phiên bản TikTok kém hấp dẫn hơn có thể không hẳn là điều xấu đối với Mỹ. Một ứng dụng ít gây nghiện hơn sẽ hạn chế tác động tiêu cực đến giới trẻ. Nhưng xét trên bình diện chiến lược, Trung Quốc mới là bên nắm giữ lợi thế. Điều tưởng chừng như một nhượng bộ của Bắc Kinh thực chất có thể trở thành một thắng lợi dài hạn trong cuộc cạnh tranh công nghệ với Washington.