(NBCL) Dư luận dường như vẫn chưa ngừng băn khoăn trước những “chuyến di cư một đi không trở lại” đến môi trường giáo dục quốc tế của các DHS. Chuyện DHS “ở hay về”, mấu chốt vấn đề ở đâu?

Nhân tài du học về nước có phát huy được tài năng?

Câu chuyện du học sinh Việt sang nước ngoài du học rồi ở lại đó làm việc mà không về cống hiến cho đất nước đang khiến dư luận đặc biệt quan tâm. Nhất là khi có phát ngôn của anh Nguyễn Thành Vinh – Á quân Đường lên đỉnh Olympia khi cho rằng về nước là sự lãng phí khi môi trường và cơ chế làm việc ở Việt Nam chưa phù hợp cho người thực tài phát triển giá trị và năng lực bản thân thì nhiều ý kiến tranh luận xung quanh vấn đề này càng trở lên nóng bỏng.

Nhiều ý kiến đồng tình khi dẫn chứng câu chuyện của anh Doãn Minh Đăng - cựu quán quân Đường lên đỉnh Olympia, giảng viên trường Đại học Kỹ thuật - Công nghệ Cần Thơ gặp phải trong việc “hòa nhập” với môi trường làm việc trong nước. Nói như Nguyễn Thành Vinh, về nước, lương bổng chỉ vài triệu, mà ai cũng có gia đình để lo lắng, chắc chắn phải đi làm thêm, dạy thêm. Như thế, họ làm gì có khoảng trống nào để nghiên cứu khoa học, thứ mà họ luôn có sẵn ở môi trường nước ngoài. Hãy thử nhìn vào đội ngũ các nhà khoa học Việt Nam hiện thời, chúng ta sẽ càng hiểu hơn. Một năm họ mang lại bao nhiêu công trình khoa học hữu ích thực sự? Nhưng điều quan trọng là không phải họ kém cỏi, lười biếng hay an phận thủ thường mà cơ bản là các cơ sở khoa học ở Việt Nam không thể đáp ứng nổi nhu cầu nghiên cứu khoa học của họ. Các viện, các trung tâm khoa học hiện nay chỉ mong đủ kinh phí để tồn tại đã là quý lắm rồi, lấy đâu ra nguồn vốn mà tài trợ cho các nhà khoa học nhiều khát vọng. Bởi vậy, nếu đặt câu hỏi cho người điều hành một viện nghiên cứu khoa học nào đó, về chuyện thực sự những nhà khoa học trẻ có nên trở về làm việc ở trong nước hay không, chắc câu trả lời chân thành mà ta nhận được sẽ là không nên, bởi về rồi thui chột, rồi bất mãn, rồi sinh ra phản ứng, như Doãn Minh Đăng đã làm.

Chúng ta từng đón nhận hân hoan tin tức Ngô Bảo Châu được giải Fields, và chúng ta vẫn biết GS. Ngô Bảo Châu được giải ấy nhờ công trình nghiên cứu ở nước ngoài. Giả sử, hồi đó, Ngô Bảo Châu về nước, chắc chúng ta chỉ có một Ngô Bảo Châu nhà giáo, mà chưa chắc đã là nhà giáo giỏi, khi nhiệt huyết thực sự không còn.

Nếu chúng ta có một đứa con, học khoa học ở Âu hay Mỹ, và tốt nghiệp rồi, có lựa chọn ở lại làm việc cho nước ngoài, nơi có điều kiện phát triển nghề nghiệp hơn, chúng ta sẽ khuyên thế nào? Cha mẹ chẳng ai muốn xa con cả. Nhưng nếu sự xa cách ấy mang lại một tương lai tốt đẹp hơn cho con, cha mẹ sẽ biết hy sinh. Tổ quốc cũng là cha mẹ, và Tổ quốc có quyền đòi hỏi công dân hy sinh vì mình, với tinh thần trách nhiệm, với danh dự của một người công dân thì Tổ quốc cũng đã nhiều lần biết hy sinh để người dân của Tổ quốc có một tương lai tốt đẹp hơn.

Việt Nam đã từng đón nhận những làn sóng trí thức về phục vụ Tổ quốc nhiều lần rồi, và sau đó chúng ta cũng có những kinh nghiệm trải qua mà cuối cùng, đến hôm nay, vẫn chưa có hướng nào để khắc phục kinh nghiệm ấy. Vậy thì những nhà khoa học trẻ, nếu họ đi du học bằng chính đồng tiền họ bỏ ra, hoặc bằng khả năng của họ trong việc xin học bổng từ các quỹ, các trường, các tổ chức, có lẽ ta không nên can thiệp vào tương lai của họ bằng cái áp lực ái quốc. Họ ở xa, mà họ có công trình xứng đáng, được thế giới ghi nhận, đó mới chính là ái quốc, bằng cách vinh danh Tổ quốc mình trên các bảng vàng. Còn trường hợp họ đi bằng tiền của Nhà nước thì hoàn toàn khác, lúc đó, Nhà nước phải xem lại chính khả năng sử dụng nhân tài của mình, khi để nhà khoa học có tài trở về và làm cái việc vô cùng tầm thường là mưu sinh như triệu người khác.

Việt Nam vẫn luôn cần những trí thức lớn. Nhưng Việt Nam cũng cần cải thiện môi trường để các trí thức lớn phát huy được hết sức mình. Lúc đó, hai chữ cống hiến mới thực sự mang lại giá trị và ý nghĩa đúng đắn như nó vốn có.

Thất bại không phải do “môi trường”

Nguyễn Chí Hiếu - chàng sinh viên trong top 3 sinh viên giỏi nhất nước Anh năm 2004, sau nhiều năm làm trong lĩnh vực tài chính ở Mỹ, Anh nhưng trong Hiếu vẫn  luôn thôi thúc muốn về quê hương lập nghiệp theo con đường riêng.

Nguyễn Chí Hiếu chia sẻ: “Đã có lúc tôi nghĩ mình khi trở về nước sẽ không thích nghi được với cuộc sống, công việc sau một thời gian học tập và làm việc ở nước ngoài. Nhưng khi trở lại, tôi đã theo đuổi được mong ước của mình và cống hiến cho những việc cần làm trong cuộc đời của mình”.

Trước thực tế người tài ở Việt Nam đi du học thường ít người trở về phục vụ đất nước, PGS.Trần Xuân Nhĩ - nguyên Thứ trưởng Bộ GD&ĐT cho rằng, “lẽ ra người tài phải phục vụ đất nước, nhưng người tài của chúng ta chỉ thích ở nước ngoài đó là một thực tế buồn. Ông cha ta đã có câu “hiền tài là nguyên khí của quốc gia”, trước thực trạng hàng năm nước ta tiêu tốn rất nhiều tiền của du học, nhưng rất ít du học sinh mang những điều học được ở các nước tiên tiến về xây dựng, phát triển đất nước”.

“Tôi cho rằng cách sử dụng người tài của nước ta và môi trường hoạt động không tạo điều kiện để họ phát triển khả năng nên họ không về. Chính sách đãi ngộ hiện nay còn bất cập, đãi ngộ không đủ họ nuôi con, chi phí sinh hoạt thì sao họ yên tâm công tác. Đó là thực tế, nhưng bản thân người tài thì đi đâu, ở đâu cũng sống rất đàng hoàng, đầy đủ. Theo đó, muốn thu hút người tài một cách thực sự thì hãy cho họ một môi trường làm việc tốt, được coi trọng đúng mức”, PGS Trần Xuân Nhĩ cho biết thêm.

Cần thay đổi tư duy?

Quay lại chuyện du học xong về hay ở lại nước ngoài, đương nhiên đây là lựa chọn cá nhân. Nhưng cần phải dứt khoát phải thay đổi tư duy “nhân tài” với “hiền tài”, “nguyên khí”… không nên tư duy kiểu cứ học nhiều là nhân tài. Một tiến sĩ học ở nước ngoài về với một nghệ nhân làm bánh giỏi, chưa đi nước ngoài bao giờ đều đáng giá như nhau. Mỗi người có giá trị riêng.

Cái sai bắt đầu từ việc gắn cho những người du học là “nhân tài”, rồi từ đó mới nảy sinh vấn đề trọng dụng nhân tài, rồi biệt đãi, rồi về hay ở.

Nhiều người nói không về vì về thì “không có môi trường cống hiến”, nghe đã không ổn, không thực tế. Chính xác là họ cần môi trường để khẳng định giá trị bản thân, có vị thế trong xã hội, từ đó dẫn đến danh tiếng và lợi ích. Nếu diễn giải như thế, thì về hay ở, du học hay học trường đời đều hữu ích. Ai cũng sẽ có đất dụng võ theo sở trường và gặt hái giá trị tương đương.

Nếu giỏi thực sự thì ở đâu cũng có đất sống và vui sống được. Làm giảng viên đại học không được, thì bạn tạo dự án, thuyết phục nhà đầu tư, dạy học, tư vấn, làm dịch vụ… Đâu cứ phải cố sống cố chết để len vào một hệ thống nào, một cơ quan nào… rồi kêu ca bị bạc đãi. Việc học, trên hết là để biết cách sống hạnh phúc và tạo cơ hội cho mình trong bất cứ hoàn cảnh và môi trường nào. Xã hội không cần “nhân tài”, mà cần người hiểu biết.❏

Khánh An

GS Văn Như Cương: Có một thực tế, hiện nay nhìn chung điều kiện trong nước vẫn còn nhiều khó khăn, lương bổng ít nhưng tất cả mọi người đều như thế. Có điều anh có thích nghi được và phát huy những kiến thức mà anh đã học được từ nước ngoài hay không. Trên thực tế, có nhiều du học sinh về nước, họ đã có những công trình nghiên cứu mang lại nhiều công ăn việc làm cho nhiều người, đóng góp mang lại lợi ích kinh tế cho đất nước và thành công cho bản thân họ. Nếu họ cũng suy nghĩ như thế thì đâu có được thành tựu như vậy. Ai cũng biết, môi trường ở nước ngoài có nhiều cơ hội tìm việc làm tốt, có nhiều điều kiện để phát triển nghiên cứu khoa học và những người có năng lực bao giờ cũng được trả công xứng đáng đúng với những thành quả mà họ tạo ra. Tuy nhiên, ở môi trường trong nước và nước ngoài đều có những khó khăn riêng, mỗi người phải thích nghi thì mới có thể phát triển.

TS Lê Trường Tùng (Chủ tịch HĐQT đại học FPT): Đi du học  và sau đó rất nhiều bạn ở lại không về thì hiển nhiên là đất nước có vấn đề. Trách nhiệm thuộc về ai thì những người đó phải trăn trở nhiều hơn. Chẳng hạn nếu tại một địa phương, người tài cứ đi không về thì trước hết các tân Bí thư, tân Chủ tịch mới được bầu phải băn khoăn trăn trở tìm lời giải. Băn khoăn của lãnh đạo khác băn khoăn của phụ huynh, và băn khoăn của người dân nói chung. Việc thay đổi cơ chế để “chim” về đậu nhiều hơn thì trách nhiệm trước hết là của lãnh đạo. Làm sao cho đất lành hơn, để “chim Việt” tụ về một cách hồ hởi, tự nguyện. Khi “đất chưa lành” nhiều, một số “chim Việt” đang đậu đâu đó mưu cầu hạnh phúc là thông cảm được.

PGS.TS Lê Anh Vinh - Giám đốc Trung tâm nghiên cứu và ứng dụng Khoa học giáo dục (ĐH Giáo dục, ĐH Quốc Gia Hà Nội): Nhiều người tài đang dành quá nhiều thời gian vào việc ca thán và so sánh về điều kiện, môi trường làm việc mà chưa nhận thức được rằng, bản thân họ phải tự có trách nhiệm để làm thay đổi tích cực môi  trường, xã hội xung quanh. Trong những tranh luận ồn ào trên các phương tiện thông tin đại chúng gần đây về hiện tượng chảy máu chất xám, người tài “một đi không trở lại” xây dựng đất nước, chúng ta có thể thấy rằng lợi ích về vật chất không phải là lý do cơ bản. Rất nhiều du học sinh đã bày tỏ quan điểm mong muốn về nước công tác để đóng góp nhưng lại lo lắng về môi trường làm việc không phù hợp. Rõ ràng các nhà khoa học trẻ chúng ta không thể yêu cầu các trường ĐH, Học viện nghiên cứu phải có cơ sở vật chất hoàn hảo, kinh phí ngân sách dồi dào thì mới làm khoa học mà chúng ta phải đóng một vai trò tích cực tạo ra một môi trường nghiên cứu phù hợp.

GS-TSKH Đào Trọng Thi - Chủ nhiệm UB Văn hóa- Giáo dục- Thanh thiếu niên Nhi đồng của Quốc hội: Vấn đề lớn nhất ở đây là do cơ chế, môi trường làm việc của Việt Nam chưa thích hợp cho người thực tài phát triển. Do đó, dù có thu hút được người giỏi về nước cũng không có “đất” cho họ thi thố tài năng. Nền kinh tế của chúng ta phát triển chưa cao, do đó việc sử dụng hiệu quả những nhà khoa học có hàm lượng chất xám cao cũng bị hạn chế. Thứ hai, kể cả chúng ta đưa ra một cơ chế đặc thù để ưu đãi người tài nhưng không sử dụng hết năng lực của họ thì đó không chỉ là sự bất công mà còn làm thui chột tài năng của họ. Hiện nay du học sinh đi du học phần lớn là tự túc hoặc xin học bổng ngoài ngân sách vì thế họ không có trách nhiệm phải quay trở về.

Bốn lý do khiến nhiều du học sinh ngại trở về

Trao đổi về vấn đề du học sinh ngại trở về, GS Nguyễn Minh Thuyết  – nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, giáo dục, thanh niên, thiếu niên và nhi đồng của Quốc hội cho rằng:

Trong số những người Việt Nam đi du học nước ngoài có người thích sống ở nước ngoài nhưng không phải ai cũng thích sống ở nước ngoài. Vì vậy, chuyện nhiều bạn trẻ không muốn trở về nước hẳn có nguyên do khác.

GS Nguyễn Minh Thuyết đưa ra 4 lý do khiến nhiều du học sinh ngại trở về: Thứ nhất, nếu du học sinh trở về thì liệu họ có kiếm được việc làm không? Đây là điều hoàn toàn không hề dễ dàng, vì hiện nay để kiếm được việc làm, nhất là trong khối cơ quan, doanh nghiệp nhà nước, cần phải chi tiền, mà số tiền đó không hề nhỏ.

Trong khi đó, nếu ở lại nước ngoài, họ hoàn toàn có thể tìm được công ăn việc làm, miễn là đáp ứng được yêu cầu về chuyên môn của các tổ chức, công ty nước đó hoặc nước khác.

Thứ hai, giả sử họ về nước, có tiền để “chạy” việc và “chạy” được thật chứ không bị lừa thì thu nhập từ công việc đó lại rất thấp, khiến họ không đủ trang trải cuộc sống. Tương lai này dĩ nhiên các bạn sinh viên, nghiên cứu sinh mới ra trường không mong muốn chút nào.

Thứ ba, giả sử các du học sinh có chấp nhận thu nhập thấp để làm việc thì cơ hội phát triển cũng rất ít vì cơ hội đó hiện đang phụ thuộc vào thứ tự “hậu duệ- tiền tệ- quan hệ”. Điều này có nghĩa là dù có kiến thức chuyên môn giỏi mấy thì cơ hội phát triển may lắm cũng chỉ giống như chơi xổ số thôi.

Trong khi đó, ở nước ngoài, cơ hội phát triển luôn mở cho những người có chuyên môn giỏi, quyết tâm cao.

Thứ tư, các du học sinh không muốn trở về vì không muốn sống trong một xã hội chưa văn minh. Sống trong nước, họ thấy từ chuyện bé nhất như tham gia giao thông, an toàn thực phẩm, làm xác nhận nọ kia cho đến chuyện lớn như mua đất, xây nhà…, quyền con người, quyền công dân lúc nào cũng dễ dàng bị xâm phạm mà xử lý thì rất chậm.

Nhiều năm trước, có vị đại biểu Quốc hội là một luật sư nổi tiếng đã thẳng thừng nhận xét rằng ta có cả một rừng luật nhưng lại sống theo luật… khác. Cho đến hôm nay, thực tế cuộc sống vẫn không khác nhiều so với cách chơi chữ của vị Đại biểu này. Tuy nhiên, đối với du học sinh tự túc kinh phí thì việc ở lại hay trở về là quyền cá nhân của họ. Nhưng đối với những anh chị em du học bằng tiền ngân sách nhà nước hay bằng học bổng của các tổ chức, đơn vị thì cần phải cư xử sòng phẳng, đàng hoàng, theo đúng hợp đồng, kể cả hợp đồng miệng. Những bạn đó cần phải về nước phục vụ đủ số năm theo quy định hoặc trả lại số tiền đã được cấp. Học bổng Nhà nước là tiền thuế của dân, tiền của tổ chức, đơn vị đã cấp cũng là tiền của tập thể. Không có lý do gì mà người dân hay các thành viên trong một tổ chức, đơn vị lại phải đài thọ để các bạn đi học rồi ở lại nước ngoài.

Thùy Linh (giaoduc.net)

Dừng lại hay làm tiếp?

Ít vụ kiện nào mà bên thắng cuộc lại cảm thấy “mất mát” như vụ đòi bồi hoàn kinh phí của TT Phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao Đà Nẵng.Với những người bị kiện và gia đình họ thì cảm giác còn buồn hơn nữa, không phải chỉ đơn thuần vì thua kiện, mà còn vì tầng tầng tâm tư mà người ngoài cuộc không thể hiểu được. Những người vi phạm hợp đồng này nhiều khi không hẳn là ở lại nước ngoài làm việc để có mức thu nhập cao hơn, mà có thể là do nhận được học bổng để học tiếp lên cao hơn. Trong trường hợp đó, họ được cử đi học để nâng cao năng lực, nhưng lại vi phạm hợp đồng và bị kiện vì lý do tương tự. Một số khác chọn cách ở lại, có thể không vì để học cao hơn, nhưng lại do hoàn cảnh cá nhân cưỡng ép, như đã lập gia đình trong thời gian du học và không thể trở về nếu không muốn ảnh hưởng đến gia đình. Một số khác ở lại có thể vì họ nhìn thấy trước một tương lai không mấy sáng sủa, nếu trở về thì sẽ không làm được gì, vì thế chấp nhận bồi hoàn kinh phí, hoặc thậm chí là bị kiện.

Nhìn sâu hơn, những người bị ảnh hưởng trong trường hợp này sẽ không chỉ là bên nguyên và bên bị, mà là những người dân đóng thuế vào ngân sách để thực hiện đề án này. Những người dân đóng thuế đến từ mọi tầng lớp, có thể là những người vẫn còn rất khó khăn. Họ đã tham gia đề án này như một nhà đầu tư dưới dạng tiền thuế của mình. Vậy họ sẽ nghĩ gì khi khoản đầu tư của mình không được thực hiện như cam kết? Thực tế là, không ai giậm chân tại chỗ, không thay đổi. Người mà các cơ quan ký hợp đồng đào tạo và người sau khi được đào tạo, tuy cùng tên gọi và đặc điểm sinh học, nhưng nhận thức hoàn toàn khác nhau. Vì thế, những thỏa thuận đã đạt được với người cũ, nhiều khả năng sẽ trở thành bất cập với người mới. Vậy thì vì sao lại xảy ra tình trạng này? Hẳn phía sau nó phải chứa những điều bất hợp lý mà nếu không xem xét để khắc phục, thì sẽ tái diễn có thể ở chính Đà Nẵng, hoặc ở nhiều địa phương khác.

Nhìn rộng hơn, chuyện của Đà Nẵng chỉ là một phần nổi rất nhỏ của tảng băng trôi, khi các tỉnh thành khác cũng gặp những vấn đề tương tự, nhưng không hoặc chưa biết giải quyết thế nào, hoặc có giải quyết cũng không hiệu quả. Việc xem xét những điều bất hợp lý này, trực diện nhất là trước thực tế như vậy, có nên tiếp tục các dự án sử dụng ngân sách để cử cán bộ đi đào tạo? Nếu tiếp tục thì cần thay đổi gì để tạo hiệu quả tốt hơn? Dù dừng lại hay làm tiếp thì điều cần nhất trước khi đưa ra quyết định này là tiến hành một nghiên cứu xem hiệu quả của dự án này từ trước đến nay ra sao. Nếu thấy thực sự không hiệu quả, thì thảnh thơi dừng lại, để tiền đầu tư đó cải thiện môi trường làm việc. Thực tế cho thấy, khi có môi trường phù hợp, nhân tài sẽ tự đổ về. Còn nếu không có môi trường như vậy, thì dù lôi kéo, ưu đãi thời gian đầu, trước sau gì nhân tài cũng lại ra đi.

Từ kinh nghiệm cá nhân, người viết thấy rằng đầu tư để đào tạo nhân lực là cần thiết. Nhiều nước cũng đã làm như vậy. Vấn đề là làm sao cho hiệu quả, và quan trọng hơn, là sau khi đào tạo thì sử dụng thế nào, cần tạo môi trường chính sách gì để người được đào tạo có thể phát huy được năng lực của mình. Như thế, câu hỏi sẽ thu gọn lại thành: cần cải thiện gì để chương trình đào tạo này hợp lý và hiệu quả hơn, tránh được những kiện tụng không muốn như hiện giờ?

Báo Đất Việt