Ai đặt ra luật? Ai tuân theo?

"Sẽ có một trật tự thế giới mới ở mặt trăng, và chúng tôi phải dẫn đầu", Tổng thống Mỹ Joe Biden nói sau khi cuộc gây hấn của Nga ở Ukraine làm suy giảm địa chính trị toàn cầu. Thực sự, quá trình chuyển đổi đó đã và đang diễn ra, ở một nơi rất xa Trái đất.

Phi hành gia Trung Quốc Zhai Zhigang rời tàu vũ trụ Thần Châu-13 sau khi dành 6 tháng trên quỹ đạo. (Nguồn: Cai Yang / Xinhua / Getty Images)

Cũng giống như trong thời đại của Sputnik và Apollo hơn nửa thế kỷ trước, các nhà lãnh đạo thế giới một lần nữa đang chạy đua để đạt được sự thống trị trong không gian vũ trụ. Nhưng có một điểm khác biệt lớn: Trong khi Mỹ và Liên Xô đã xây dựng một bộ quy tắc chung tại Liên Hợp Quốc, thì lần này các siêu cường hàng đầu thế giới thậm chí không thể thống nhất về các nguyên tắc cơ bản để chi phối tương lai của hoạt động ngoài không gian.

Sự thiếu hợp tác giữa Mỹ và Trung Quốc trong việc khám phá không gian là đặc biệt nguy hiểm trong thời đại mà vũ trụ ngày càng đông đúc. Các tỷ phú như Elon Musk và Jeff Bezos cùng với các thị trường mới nổi như Rwanda và Philippines đang phóng ngày càng nhiều vệ tinh để thu hẹp khoảng cách kỹ thuật số và khám phá các cơ hội thương mại.

Sự tranh đua thậm chí còn cao hơn khi nói đến Mỹ và Trung Quốc, những quốc gia đang dựng lên các rào cản kinh tế nhân danh an ninh quốc gia khi sự chia rẽ về ý thức hệ ngày càng gia tăng trong đại dịch, đàn áp chính trị và bây giờ là cuộc xung đột Nga - Ukraine.

Việc hai cường quốc này không có khả năng hợp tác trong không gian dẫn đến nguy cơ không chỉ là chạy đua vũ trang mà còn xung đột về việc khai thác các nguồn tài nguyên có thể trị giá hàng trăm tỷ USD trên mặt trăng và các nơi khác.

Malcolm Davis, một cựu quan chức thuộc bộ quốc phòng Australia hiện đang nghiên cứu chính sách về không gian tại Viện Chính sách Chiến lược Australia ở Canberra, cho biết: “Mối quan tâm của chúng tôi ở phương Tây là ai đặt ra các quy tắc, đặc biệt là để tiếp cận các nguồn tài nguyên”.

Ông nói: “Rủi ro lớn nhất là bạn có hai bộ quy tắc trái ngược nhau. Bạn có thể có một công ty Trung Quốc trên mặt trăng vào những năm 2030 tuyên bố lãnh thổ với tài nguyên trên đó, giống như cách mà Trung Quốc đã tuyên bố chủ quyền đối với toàn bộ Biển Đông”.

Theo Bloomberg, trung tâm của cuộc tranh chấp là Hiệp định Artemis do Hoa Kỳ soạn thảo, một bộ nguyên tắc không ràng buộc về mặt pháp lý để điều chỉnh hoạt động trên mặt trăng, sao Hỏa và hơn thế nữa.

Theo NASA, Sáng kiến này có cơ sở trong Hiệp ước Ngoài không gian năm 1967, tạo thành nền tảng cho nỗ lực của cơ quan vũ trụ nhằm đưa các phi hành gia lên mặt trăng trong thập kỷ này và bắt đầu các hoạt động khai thác các nguyên tố sinh lợi trên Mặt Trăng.

Cho đến nay, 19 quốc gia đã đồng ý ủng hộ các hiệp định, trong đó có 4 quốc gia là Romania, Colombia, Bahrain và Singapore ký kết ngay sau cuộc xung đột của Putin đã thúc đẩy nỗ lực cô lập Nga do Mỹ dẫn đầu.

Các hiệp định là một phần trong nỗ lực của chính quyền Biden nhằm thiết lập “một bộ tiêu chuẩn rộng rãi và toàn diện” cho không gian, Phó Tổng thống Kamala Harris cho biết trong một bài phát biểu ngày 18/4 tại Căn cứ Lực lượng Không gian Vandenberg, cách khoảng 250km về phía tây bắc Los Angeles.

Trung Quốc và Nga đã dẫn đầu phản đối các hiệp định, tuyên bố hợp tác không gian nhiều hơn vào đầu tháng 2 như một phần của quan hệ đối tác " không có giới hạn " khi Putin đến thăm Chủ tịch Tập Cận Bình ở Bắc Kinh ngay trước khi xung đột bắt đầu. Họ đang cùng nhau xúc tiến một dự án thay thế trên mặt trăng mà họ nói là mở cho tất cả các quốc gia khác: Trạm Nghiên cứu Mặt trăng Quốc tế.

5.000 tấn than bằng 3 muỗng đất trên Mặt Trăng

Một trong những vấn đề chính của Trung Quốc đối với Hiệp định Artemis là điều khoản cho phép các quốc gia chỉ định các khu vực trên Mặt trăng là “vùng an toàn” - các khu vực trên bề mặt Mặt trăng mà các quốc gia khác nên tránh. Đối với người Mỹ và các đối tác Artemis của họ, các khu vực đặc quyền là một cách để tuân thủ các nghĩa vụ theo Hiệp ước Không gian, yêu cầu các quốc gia tránh “sự can thiệp có hại” vào không gian.

Một mô hình của trạm vũ trụ Tiangong của Trung Quốc. (Nguồn: Long Wei / Costfoto / Future Publishing / Getty Images)

Tuy nhiên, đối với Trung Quốc, các vùng an toàn là những cuộc chiếm đất được ngụy trang mỏng manh, vi phạm luật pháp quốc tế. Bắc Kinh muốn việc quy tắc phải được giải quyết tại Liên Hợp Quốc, nơi họ có thể tin tưởng vào sự hỗ trợ từ một nhóm lớn hơn các quốc gia mong muốn có quan hệ hữu nghị với nền kinh tế lớn thứ hai thế giới.

Trung Quốc có lý do chính đáng để nghi ngờ những nỗ lực của Mỹ với không gian. Luật của Mỹ lần đầu tiên được thông qua vào năm 2011 ngăn cản hầu hết các tương tác của NASA với đối tác Trung Quốc và Mỹ đã ngăn Trung Quốc tham gia vào Trạm Vũ trụ Quốc tế - một động thái chỉ đơn giản là thúc đẩy Bắc Kinh xây dựng Trạm vũ trụ của riêng mình.

Lincoln Hines, một trợ lý giáo sư tại Trường Cao đẳng Chiến tranh Hàng không Hoa Kỳ, người đã nghiên cứu chương trình vũ trụ của Trung Quốc, cho biết: “Trung Quốc đã rời khỏi trật tự đó và đang đi theo con đường riêng của mình. Điều đó đặt ra thách thức là liệu bạn có thể có một hệ thống quy tắc nhất quán trong không gian vũ trụ hay không khi bạn có hai tầm nhìn khác nhau và không có bất kỳ sự hợp tác nào”.

Người đứng đầu chương trình không gian của Nga, Giám đốc Roscosmos Dmitry Rogozin, hồi cuối tháng 4 cho rằng Nga đã quyết định rời Trạm Vũ trụ Quốc tế vì các lệnh trừng phạt của phương Tây đối với Nga từ cuộc gây hấn Ukraine.

Trong khi chương trình không gian của Nga đã suy giảm trước cuộc chiến của Putin, Trung Quốc đang nhanh chóng tiến tới mục tiêu của ông Tập là tiệm cận với trình độ của Mỹ trong không gian. Trung Quốc trở thành quốc gia đầu tiên gửi một tàu thăm dò đến vùng xa của Mặt trăng vào năm 2019 và năm ngoái, nước này trở thành quốc gia thứ hai sau Mỹ hạ cánh máy bay thám hiểm trên sao Hỏa.

Ngày 10/3, Trung Quốc phóng tên lửa Long March từ đảo Hải Nam, tỉnh Hải Nam để vận chuyển hàng hóa lên Tiangong, trạm vũ trụ mà Bắc Kinh có kế hoạch hoàn thành trong năm nay - khiến Trung Quốc trở thành quốc gia duy nhất vận hành trạm vũ trụ của riêng mình. Ngay tháng sau, ông Tập ra lệnh cho các quan chức xây dựng một bãi phóng tàu vũ trụ hàng đầu thế giới ở Hải Nam.

Michelle Hanlon, đồng giám đốc Trung tâm Luật Hàng không và Không gian tại Đại học Mississippi và là tổng biên tập của Tạp chí Luật Không gian cho biết: “Trung Quốc thực sự muốn được coi là NASA trong tương lai. Nước này muốn trở thành nhà lãnh đạo. Trung Quốc cảm thấy rằng đã đến thời của Trung Quốc”.

Không giống như Trái đất, mặt trăng có thể chứa một lượng lớn helium-3, một đồng vị có khả năng hữu ích như một chất thay thế cho uranium cho các nhà máy điện hạt nhân vì nó không có tính phóng xạ.

Truyền thông nhà nước Trung Quốc vào năm 2019 cho biết mặt trăng “đôi khi được gọi là Vịnh Ba Tư của hệ mặt trời” khi các chuyên gia tin rằng 5.000 tấn than có thể được thay thế bằng khoảng 3 muỗng heli-3.

Sơn Tùng (Theo Bloomberg)