Từ người cung cấp nội dung trở thành 'nạn nhân' dữ liệu?

Ai đang kiểm soát chuỗi giá trị tri thức?

Suốt nhiều năm qua, báo chí truyền thống bị bó buộc trong mô hình phụ thuộc vào các nền tảng công nghệ lớn như Google, Facebook, YouTube. Các ông lớn này không chỉ kiểm soát phân phối nội dung mà còn thống lĩnh dòng doanh thu quảng cáo, khiến nhiều cơ quan báo chí mất đi tiếng nói chủ động trong việc tương tác với công chúng.

Họ chỉ là người tạo ra sản phẩm thông tin nhưng lại phụ thuộc vào những thuật toán do bên thứ ba quản lý, dẫn tới sự bấp bênh trong chiến lược phát triển và thậm chí là sự biến mất khỏi "bản đồ" truyền thông nếu bị "thay đổi thuật toán".

Ở thời đại trí tuệ nhân tạo bùng nổ, khi cách con người tiếp nhận thông tin đang thay đổi từng ngày, một câu hỏi cấp thiết nữa được đặt ra: Ai đang thực sự kiểm soát chuỗi giá trị tri thức? Và liệu báo chí có còn giữ được vai trò chủ động, độc lập?

Vấn đề này trở nên đặc biệt cấp bách khi ngày càng nhiều tổ chức báo chí trên thế giới lên tiếng cáo buộc các nền tảng AI đã sử dụng nội dung báo chí - từ bài viết, hình ảnh đến dữ liệu thô - để huấn luyện mô hình ngôn ngữ mà không xin phép, không trả phí và không chia sẻ lợi ích. Đây không chỉ là cuộc tranh luận pháp lý về quyền sở hữu trí tuệ, mà còn là cuộc đấu trí về đạo đức nghề nghiệp trong thời đại số.

Tại một số quốc gia như Canada, chính phủ đã vào cuộc để bảo vệ báo chí, buộc các "gã khổng lồ" công nghệ như Google, Meta phải chia sẻ doanh thu khi khai thác nội dung tin tức. Song, các chuyên gia cũng cảnh báo rằng: các đạo luật như vậy nếu không có cơ chế phân phối công bằng sẽ chủ yếu có lợi cho các tập đoàn truyền thông lớn, trong khi báo chí vừa và nhỏ - vốn chiếm phần đông tại nhiều quốc gia sẽ khó hưởng lợi.

Đặt trong bối cảnh đó, ông Vũ Thế Cường, chuyên gia truyền thông, giảng viên Học viện Báo chí và Tuyên truyền cho rằng, đã đến lúc báo chí không thể tiếp tục là người ngoài cuộc. "Các bên - báo chí, các hãng công nghệ, nhà làm luật - sẽ phải ngồi lại với nhau để xây dựng một mô hình hợp tác bền vững, trong đó quyền lợi và vai trò của báo chí phải được công nhận rõ ràng", ông nhận định.

Làm báo cho con người, không phải cho thuật toán

Một trong những điểm mấu chốt để báo chí giành lại vị thế là sự tự chủ về nền tảng. Theo ông Vũ Thế Cường, việc thoát khỏi sự lệ thuộc vào các nền tảng lớn không chỉ mang ý nghĩa chiến lược, mà còn mở ra khả năng tương tác trực tiếp với công chúng, giúp báo chí chủ động hơn trong việc phân tích hành vi người dùng và tối ưu hóa trải nghiệm.

"Việc không bị phụ thuộc vào các ông lớn công nghệ mang lại nhiều lợi ích đáng kể. Chúng ta có thể giảm chi phí trung gian, tiếp cận công chúng hiệu quả hơn và đặc biệt là điều chỉnh nội dung một cách linh hoạt, sát với nhu cầu thực tế", ông Cường nhấn mạnh.

Một ví dụ cụ thể là xu hướng phát triển báo chí đăng ký và bản tin riêng trên nền tảng độc lập. Tại Việt Nam, báo Vietnamnet hay tạp chí Ngày Nay đã bắt đầu khai thác chức năng đăng ký và gửi bản tin định kỳ qua email cho người dùng. Mặc dù các chương trình này vẫn đang trong giai đoạn thử nghiệm và chưa thực sự bùng nổ, nhưng đây được xem là bước chuyển mình quan trọng, đặt nền móng cho một mô hình báo chí chủ động, bền vững hơn.

Đi kèm với báo chí đăng ký là sự thay đổi trong chiến lược tiếp cận. Theo ông Cường, việc chạy theo tối ưu hóa công cụ tìm kiếm (SEO) như trước đây đang dần trở nên lỗi thời và thậm chí phản tác dụng. "Chúng ta đã bị ảnh hưởng quá nhiều bởi SEO, đôi khi làm nội dung không phải để phục vụ độc giả, mà để chiều lòng thuật toán", ông chia sẻ. "Đã đến lúc chuyển hướng, làm báo cho con người - không phải cho máy. Hãy khai thác email, dữ liệu hành vi và các công cụ tương tác trực tiếp để cá nhân hóa nội dung, xây dựng mối quan hệ dài hạn với bạn đọc".

Báo chí chọn đứng ở đâu?

Trong kỷ nguyên mà thông tin được tạo ra và tái tạo không ngừng bởi AI, báo chí đứng trước áp lực vừa giữ được bản sắc, vừa thích nghi nhanh chóng. Mối quan hệ giữa báo chí và AI hiện nay là một vùng xám, khi chưa có hành lang pháp lý đủ rõ ràng, cũng chưa có mô hình hợp tác chuẩn mực được quốc tế công nhận rộng rãi.

Ông Vũ Thế Cường nhận định: sẽ có hai trường phái xuất hiện rõ nét. Một là những cơ quan báo chí lựa chọn hợp tác với nền tảng AI, xem đây là công cụ để khai thác hiệu quả nếu có điều khoản rõ ràng. Trường phái thứ hai thì kiên định bảo vệ quyền sở hữu nội dung, không chia sẻ dữ liệu nếu không có sự kiểm soát chặt chẽ về pháp lý và đạo đức.

"Dù lựa chọn con đường nào, thì báo chí cũng cần xây dựng một nền tảng nội tại đủ mạnh về công nghệ, mô hình kinh tế lẫn chất lượng nội dung. Nếu không, chúng ta sẽ mãi là người đứng ngoài lề trong khi giá trị do mình tạo ra lại bị người khác khai thác", ông nói.

Thực tế cho thấy, trong khi AI có thể tạo nội dung nhanh và phong phú, thì báo chí vẫn giữ được lợi thế lớn: độ tin cậy, tính kiểm chứng và chiều sâu thông tin. Nhưng nếu báo chí không biết tự đổi mới, kể cả lợi thế ấy cũng sẽ mờ nhạt trước tốc độ và sự tràn ngập của nội dung AI.