Chuỗi sự kiện gần đây bắt đầu với các cuộc họp video riêng biệt giữa Đại diện Thương mại Hoa Kỳ Katherine Tai, Bộ trưởng Tài chính Janet Yellen với Phó Thủ tướng Trung Quốc Lưu Hạc vào ngày 27/5 và ngày 2/6.

Những cuộc tiếp xúc đó đã để lại cho các nhà đàm phán Trung Quốc một cái nhìn tích cực về những diễn biến. Các cuộc đàm phán kinh tế song phương đã "trở lại đúng hướng", tờ China Daily tiếng Anh chính thức đưa tin.

“Cả hai bên đều tin rằng các cuộc trao đổi là chuyên nghiệp, thẳng thắn và mang tính xây dựng, và thông tin liên lạc kinh tế và thương mại của hai nước đã trở lại bình thường”, tờ báo dẫn lời phát ngôn viên Bộ Thương mại Gao Feng.

Nhưng sự lạc quan của Trung Quốc đã dần mờ đi vào ngày 3/6 khi Tổng thống Mỹ Joe Biden ban hành lệnh cấm đầu tư vào chứng khoán của 59 công ty và tổ chức Trung Quốc có liên quan đến các hoạt động quân sự, tình báo và giám sát của Bắc Kinh.

Ông Biden cho biết, việc mở rộng các biện pháp trừng phạt ban đầu nhằm vào 31 thực thể Trung Quốc vào tháng 11 năm ngoái là cần thiết để chống lại các mối đe dọa bất thường đối với nhân quyền do các công nghệ giám sát của Trung Quốc gây ra.

Chỉ một ngày sau cuộc họp video giữa bà Yellen và ông Liu, các biện pháp trừng phạt mới cũng xuất hiện nhằm thách thức sự tiến bộ trong quan hệ mà các liên hệ kinh tế và thương mại đã đạt được.

Các biện pháp trừng phạt mới đã khiến Bộ Ngoại giao Trung Quốc lên án mạnh mẽ, và phát ngôn viên Wang Wenbin đã buộc tội Washington “lạm dụng quyền lực quốc gia”.

“Trung Quốc sẽ thực hiện các biện pháp cần thiết để kiên quyết bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của các doanh nghiệp Trung Quốc”, ông Wang nói.

Động thái của Mỹ đã thúc đẩy hành động lập pháp ở Trung Quốc để bảo vệ các doanh nghiệp bị nhắm mục tiêu, từ các công ty viễn thông như Huawei và China Mobile đến các nhà phát triển nhận dạng khuôn mặt như Hikvision và những gã khổng lồ điện tử như Semiconductor Manufacturing International Corp (SMIC).

Trung Quốc thông qua dự thảo luật mới

Vào ngày 7/6, một dự thảo luật nâng cao khả năng phòng vệ trước các lệnh trừng phạt của nước ngoài đã được công bố ở Trung Quốc.

Hãng tin Tân Hoa xã cho biết: “Mọi người từ mọi tầng lớp xã hội đề nghị rằng Trung Quốc cần xây dựng một luật cụ thể về chống lại các lệnh trừng phạt của nước ngoài, hỗ trợ pháp lý và đảm bảo cho đất nước chống lại các biện pháp phân biệt đối xử".

Vào thứ Năm (10/6), Trung Quốc đã nhanh chóng tiến hành biểu quyết thông qua biện pháp chống trừng phạt này. Mặc dù các chi tiết còn sơ sài, nhưng luật mới sẽ cung cấp cơ sở pháp lý để trả đũa các lệnh trừng phạt đối với Trung Quốc, tờ South China Morning Post cho biết.

Theo luật, các bên Trung Quốc có thể kiện lên tòa án Trung Quốc về những thiệt hại do các lệnh trừng phạt của nước ngoài gây ra, The Wall Street Journal đưa tin.

Các cá nhân hoặc tổ chức không tuân thủ các biện pháp chống trừng phạt của Trung Quốc sẽ phải chịu “hậu quả pháp lý không xác định”, tờ báo cho biết.

Các lệnh cấm của Mỹ có thể có tác động sâu rộng đến các doanh nghiệp Trung Quốc.

Các biện pháp trừng phạt cấm bất kỳ người nào ở Mỹ tham gia vào việc mua hoặc bán bất kỳ chứng khoán nào được giao dịch công khai của các công ty niêm yết. Những người nắm giữ các khoản đầu tư vào các công ty này có một năm để thoái vốn.

Danh sách mới của các công ty bị trừng phạt phần lớn nằm trong số các doanh nghiệp bị nhắm mục tiêu từ chính quyền của ông Trump, bao gồm khoảng một chục thực thể được Lầu Năm Góc bổ sung vào tháng 12 và tháng 1/2021.

Theo phân tích của công ty luật Ropes & Grey, những thay đổi lớn bao gồm tập trung vào các công ty không chỉ có quan hệ với quân đội mà còn cả những công ty góp phần giám sát các tôn giáo hoặc dân tộc thiểu số, như ở Tân Cương.

Một thay đổi lớn khác là sự thay đổi quyền kiểm soát danh sách các mục tiêu bổ sung, được chuyển từ Lầu Năm Góc sang Văn phòng Kiểm soát Tài sản Nước ngoài (OFAC) của Bộ Tài chính.

Việc công bố các biện pháp trừng phạt do Bộ Tài chính giám sát một ngày sau cuộc gặp giữa bà Yellen và ông Liu đó có thể đặt ra câu hỏi về tình trạng quan hệ Mỹ-Trung và các tín hiệu xung đột về chính sách mà cả hai bên đã gửi đi. “Hai sự kiện không liên quan đến nhau", một quan chức giấu tên của Mỹ cho hay.

Ông William Reinsch, cựu thứ trưởng Bộ Thương mại trong chính quyền Clinton, cũng nhận thấy nhiều khả năng các lệnh trừng phạt và các mối liên hệ thương mại tiến triển theo những hướng riêng biệt. “Kinh nghiệm của tôi trong chính phủ cho thấy mọi thứ có xu hướng xảy ra khi chúng đã sẵn sàng, và không phải lúc nào cũng có nhiều sự tham vấn hoặc phối hợp giữa các cơ quan khác nhau về thời gian", ông Reinsch cho hay.

Âm vang của quá khứ

Nhưng những tín hiệu trái chiều về các cuộc đàm phán và các lệnh trừng phạt gợi nhớ đến những diễn biến trước đó trong quan hệ song phương trong năm nay.

Trong vòng vài giờ sau khi ông Biden nhậm chức vào tháng 1, Bộ Ngoại giao Trung Quốc đã áp dụng các biện pháp trừng phạt về thị thực và tài chính đối với 28 cựu quan chức của chính quyền Trump sắp mãn nhiệm, buộc tội họ can thiệp vào “công việc nội bộ” của đất nước.

Ngày hôm sau, Bộ Ngoại giao Trung Quốc kêu gọi cải thiện quan hệ song phương.

Mô hình này được lặp lại gần hai tháng sau đó tại cuộc họp cấp cao ở Alaska  vào tháng 3 giữa Ngoại trưởng Antony Blinken, Cố vấn An ninh Quốc gia Jake Sullivan, Quốc vụ viện Dương Khiết Trì và Bộ trưởng Ngoại giao Vương Nghị.

Một ngày trước đó, ông Blinken đã công bố các lệnh trừng phạt đối với 24 quan chức Trung Quốc, với lý do nỗ lực của họ “đơn phương phá hoại hệ thống bầu cử của Hồng Kông” khi ra điều luật loại trừ các ứng cử viên không được Bắc Kinh chấp thuận.

Hôm thứ Ba (8/6), một dấu hiệu xích mích khác đã làm gia tăng căng thẳng giữa Washington và Bắc Kinh khi Thượng viện Mỹ bỏ phiếu 68 phiếu thuận - 32 phiếu chống để thông qua khoản tài trợ gần 250 tỷ USD (1,6 nghìn tỷ nhân dân tệ) cho công nghệ và nghiên cứu nhằm cạnh tranh với Trung Quốc trong các lĩnh vực bao gồm chất bán dẫn, viễn thông và phát triển pin lithium.

Trong một tuyên bố, Tổng thống Mỹ Biden ca ngợi việc Thượng viện thông qua đạo luật lưỡng đảng. "Chúng ta đang trong một cuộc cạnh tranh để giành chiến thắng trong thế kỷ 21, và phát súng khởi đầu đã nổ. Khi các quốc gia khác tiếp tục đầu tư vào nghiên cứu và phát triển của riêng họ, chúng ta không thể có nguy cơ tụt hậu”, ông Biden nói. 

Trong một bài bình luận của Tân Hoa xã, Trung Quốc đã bình luận rằng luật này được thúc đẩy bởi “định kiến ​​tư tưởng đối với sự phát triển của Trung Quốc”.