Lợi dụng ngân hàng để trục lợi cá nhân

Tháng trước, bộ phận tiếp nhận phản hồi của Groupe BGFIBank tại Congo đã phong tỏa tài khoản được nắm giữ bởi công ty của một doanh nhân Trung Quốc có tên Congo Construction Co. (CCC) vì hồ sơ khách hàng thiếu các tài liệu quan trọng. Trong đó, lịch sử giao dịch được Bloomberg News đánh giá là một phần của vụ rò rỉ thông tin tài chính lớn nhất từ châu Phi cho thấy một vấn đề còn lớn hơn: Các mối liên hệ chính trị đằng sau.

Trong khoảng thời gian 5 năm, hàng chục triệu USD đã chảy qua tài khoản của CCC đến những người và công ty có quan hệ mật thiết với Tổng thống Congo khi đó, ông Joseph Kabila, tất cả đều tại một ngân hàng do em gái ông sở hữu một phần và do anh trai ông, Selemani Francis Mtwale điều hành.

Nhưng một loạt vụ bê bối đã buộc công ty mẹ của bên cho vay ở Cộng hoà Gabon phải xem xét lại việc nắm giữ cổ phần của gia đình cựu Tổng thống. Công ty đã loại bỏ ông Selemani làm giám đốc điều hành vào tháng 5/2018 và sau đó đòi lại 40% cổ phần do em gái của Kabila nắm giữ, tuy nhiên công ty này cho rằng bà này không bao giờ trả tiền.

Trong hơn 6 tháng, Bloomberg đã phân tích một kho tài liệu ngân hàng gồm 3,5 triệu tài liệu từ BGFI, cung cấp một góc nhìn chưa từng có về cách một số cá nhân và công ty Trung Quốc tiếp quản phần lớn ngành công nghiệp khai thác khoáng sản của Congo trong thời gian nhiệm kỳ Tổng thống của Kabila.

Các cuộc điều tra của tập đoàn, được đặt tên là "Congo Hold-up", cho thấy mức độ mà gia đình quyền lực nhất của đất nước sử dụng ngân hàng để phục vụ lợi ích cá nhân của mình và cách ít nhất 138 triệu USD trong quỹ nhà nước đã chuyển cho người thân và cộng sự của gia tộc Kabila. Thông tin mới cũng làm sáng tỏ một số cách thức mà các công ty Trung Quốc chưa từng thấy trước đây nhằm thống trị sự giàu có về khoáng sản của một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới.

Sau khi thay thế người cha bị ám sát vào năm 2001 và đàm phán chấm dứt một cuộc nội chiến tàn bạo, Kabila đã mở kho dự trữ đồng và coban khổng lồ của đất nước cho các nhà đầu tư quốc tế. Các công ty phương Tây, ban đầu nhiệt tình với Congo của Kabila, sau đó đã rút lui.

Điều này đã bỏ lại lĩnh vực khai thác khoáng sản cho các công ty từ Trung Quốc mong muốn mở rộng quyền kiểm soát đối với việc cung cấp hai kim loại được khai thác cùng nhau ở Congo. Trong vòng chưa đầy một thập kỷ, các công ty Trung Quốc đã từ những nước đóng góp nhỏ trở thành nước chiếm một nửa sản lượng coban và khoảng 70% sản lượng đồng của Congo.

Trung tâm của sự chuyển đổi này là thỏa thuận khoáng sản để đổi lấy cơ sở hạ tầng trị giá 6,2 tỷ USD, khoản đầu tư lớn nhất trong lịch sử Congo, do China Railway Group Ltd. và Power Construction Corp. của Trung Quốc, được gọi là Powerchina quản lý.

Năm 2008, hai nước đã đồng ý rằng các công ty Trung Quốc sẽ tài trợ cho cơ sở hạ tầng trị giá 3 tỷ USD và xây dựng một dự án khai thác đồng và coban trị giá 3,2 tỷ USD có tên Sicomines, với lợi nhuận miễn thuế sẽ hoàn trả cho cả hai khoản đầu tư. Những người ủng hộ ca ngợi nó như một biểu tượng đáng tự hào về mô hình tài trợ phát triển “đôi bên cùng có lợi” của Trung Quốc, một giải pháp thay thế cho các điều kiện khắt khe kèm theo khi cho vay từ Ngân hàng Thế giới và Quỹ Tiền tệ Quốc tế do phương Tây chi phối.

Chính phủ Congo cũng giao một hợp đồng không đấu thầu cho một công ty con của China Railway Group để xây dựng lại và bảo trì con đường từ trung tâm khai thác Lubumbashi đến biên giới với Zambia, với việc thu phí để tài trợ cho công việc. Đường cao tốc là con đường chính để xuất khẩu đồng và coban của Congo, khiến nó trở thành một trong những con đường sinh lợi nhất ở châu Phi.

Mỗi năm, hàng chục nghìn xe tải chở đầy kim loại phải trả phí nhượng quyền, hiện tại là 300 USD để thực hiện các chuyến đi khứ hồi. Con đường thu phí đã tạo ra tổng cộng 302 triệu USD từ năm 2010 đến năm 2020, theo một cuộc kiểm toán chưa được công bố của Bloomberg.

“Đẻ” ra loạt dự án, công ty để luồn lách tham nhũng

Gia tộc Kabila thành lập một cơ quan chính phủ - Cục Điều phối Chương trình Suivi du Sino-Congolais để giám sát mối quan hệ với Trung Quốc và chỉ định ông Moise Ekanga, điều hành nó. Ông Ekanga, hóa ra cũng là giám đốc điều hành của một công ty tư nhân thuộc sở hữu của gia tộc Kabila, các tài liệu công ty và hợp đồng được Bloomberg xem xét cho thấy. Công ty, Dự án và quỹ Đầu tư Chiến lược, hay SPI đã thu lợi rất nhiều từ sự hiện diện ngày càng tăng của Trung Quốc.

Mặc dù dự án khai thác đồng và coban trị giá 3,2 tỷ USD có tên Sicomines đi vào sản xuất từ năm 2015, nhưng mỏ không thể đạt hết công suất 250.000 tấn đồng/năm cho đến khi có được nguồn cung cấp điện đáng tin cậy. Để đảm bảo điều đó, CCC đã đề xuất xây dựng một con đập gần làng Busanga. Dự án 600 triệu USD ban đầu được cho là một phần của thỏa thuận khoáng sản cho cơ sở hạ tầng.

Nhưng vào tháng 7/2016, China Railway Group và Powerchina đã thành lập một công ty mới sở hữu 32% cổ phần của Sicomines, để nắm giữ nhà máy thủy điện 240 megawatt. Lần này, 15% cổ phần đã thuộc về một thực thể chưa từng được biết đến trước đây có tên là Congo Management Sarl, hay Coman.

Coman được đại diện bởi luật sư riêng của cựu tổng thống và được quản lý bởi một người từng là nhân viên của cơ quan Trung Quốc của Kabila. Ngoài ra, các giao dịch tài chính có vẻ giống nhau xảy ra trong tài khoản của Coman và CCC.

Vào tháng 11/2016, CCC đã rút 430.000 USD từ tài khoản của công ty. Một khoản tiền gửi có quy mô tương đương đã xuất hiện trong tài khoản của Coman tại BGFI vào cùng ngày. Hồ sơ cho thấy, sau khi không biến động trong một năm, một số tiền tương tự đã được chủ tịch công ty do chị gái và em dâu của Kabila đồng sở hữu.

Quan chức chống tham nhũng hàng đầu của tân Tổng thống, Jules Alingete, đang xem xét các vụ bê bối tham nhũng bị cáo buộc có liên quan đến BGFI. “Các giám đốc điều hành của ngân hàng là chuyên gia làm giả tài khoản. Họ chỉ toàn bịa đặt”, ông nói trong một cuộc phỏng vấn.

Ông cũng chỉ trích việc BGFI sẵn sàng chấp nhận những lời giải thích mà Trung Quốc đưa ra khi họ rút gần 10 triệu USD khỏi ngân hàng vào giữa năm 2018. Đó chỉ là những lý do "cho phép rút tiền vô cớ xung quanh các biến động tài chính đáng ngờ", ông viết trong một email cho các sếp của mình.

Sơn Tùng (Theo Bloomberg)