Thứ Tư, ngày 25/8 đánh dấu sự kết thúc của thời hạn 90 ngày do Tổng thống Mỹ Joe Biden đặt ra cho các cơ quan tình báo Mỹ để tổng hợp tất cả những gì họ biết về nguồn gốc của SARS-CoV-2. Dưới đây là tổng quan về những gì đã được công khai trước báo cáo của Mỹ. 

Kể từ khi SARS-CoV-2 được thế giới biết đến vào đầu năm 2020, gần 210 triệu người trên thế giới đã bị nhiễm bệnh này. Hơn 4,3 triệu người đã chết vì virus Corona và đại dịch đã làm tê liệt các nền kinh tế trong nhiều tháng. Nhưng loại virus rất dễ lây lan này đến từ đâu cho đến nay vẫn là một ẩn số.

Vào tháng 5/2021, Wall Street Journal đưa tin về một vụ tai nạn có thể xảy ra tại Viện Virus học ở Vũ Hán, trích dẫn một báo cáo tình báo chưa được công bố trước đó của Mỹ. Người ta nói rằng vào tháng 11/2019, ba nhân viên tại Viện này đã bị ốm nặng với các triệu chứng giống COVID-19 đến mức họ phải được điều trị tại một phòng chăm sóc đặc biệt. Trung Quốc phủ nhận điều này. Hệ quả của việc này là Tổng thống Mỹ Joe Biden đã ra lệnh cho cộng đồng tình báo vào ngày 27/5 thu thập các dữ kiện đáng tin cậy hơn là suy đoán về một tai nạn phòng thí nghiệm có thể xảy ra.

"Mỹ sẽ tiếp tục làm việc với các đối tác cùng chí hướng để gây áp lực buộc Trung Quốc tham gia vào một cuộc điều tra quốc tế đầy đủ, minh bạch, dựa trên thực tế và cung cấp quyền truy cập vào tất cả các dữ liệu và bằng chứng liên quan", ông Biden nói.

Tuy nhiên, Trung Quốc cáo buộc Mỹ đang cố gắng chính trị hóa cuộc tìm kiếm và đổ lỗi cho Trung Quốc gây ra đại dịch. Đồng thời, Bắc Kinh đang ngăn chặn một cuộc điều tra mở và từ chối mọi trách nhiệm trên nguyên tắc.

Những gì chúng ta đã biết

Ngay từ tháng 1/2020, các nhà khoa học Trung Quốc đã tìm ra nguyên nhân của một nhóm bệnh viêm phổi chưa từng được biết đến trước đây đã giết chết một số lượng lớn người dân ở thành phố Vũ Hán. Họ đã tìm thấy gen của một loại virus RNA thuộc họ virus Corona trong các tế bào hô hấp của bệnh nhân. Các nhà nghiên cứu có thể xác định virus thuộc phân nhóm B (betacoronavirus).

Loại virus này chắc chắn là hoàn toàn mới, nhưng có nhiều điểm tương đồng với loại virus Corona đã gây ra đại dịch SARS từ năm 2002-2004, cũng được đặt tên là SARS-CoV-1. Bắt đầu từ miền nam Trung Quốc, loại virus trước đó đã lây lan đến hầu hết các lục địa trong vòng vài tuần. Trên toàn thế giới, 8.096 người được chẩn đoán mắc hội chứng hô hấp cấp tính nặng (SARS) và 774 người đã tử vong.

Mặc dù số ca mắc thấp so với đại dịch SARS-CoV-2 hiện tại, nhưng vào thời điểm đó, người ta đã chứng minh được mức độ lây lan nhanh chóng đáng sợ của một căn bệnh truyền nhiễm cao trong một thế giới toàn cầu hóa.

Một số nghiên cứu cho rằng virus SARS-CoV-2 mới đã lây lan trong vài tuần hoặc thậm chí vài tháng trước khi được phát hiện ở Vũ Hán vào cuối tháng 12 năm 2019.

Tại Trung Quốc, theo South China Morning Post, đã có một ca nhiễm SARS-CoV-2 đầu tiên được xác nhận vào giữa tháng 11. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là virus nhất thiết phải bắt nguồn từ Trung Quốc.

Các nhà nghiên cứu tại Đại học Cambridge đã công bố một nghiên cứu vào tháng 4/2020 cho thấy rằng đại dịch rất có thể bắt đầu từ tháng 9 đến đầu tháng 12 năm 2019 ở Trung Quốc hoặc một nước láng giềng.

Nhưng dấu vết của mầm bệnh mới cũng được tìm thấy trong các mẫu nước thải được lưu trữ từ Brazil và Ý được thu thập lần lượt vào tháng 11 và tháng 12 năm 2019. Tại Ý, kháng thể đối với SARS-CoV-2 cũng được tìm thấy trong mẫu máu của những người tham gia chương trình tầm soát ung thư phổi. Đáng ngạc nhiên là một số mẫu máu đã được thu thập vào tháng 9 năm 2019, những mẫu khác vào tháng 2 năm 2020. 

Thực tế là việc virus đã được phát hiện lẻ tẻ ở châu Âu vào cuối mùa thu năm 2019 và ở Trung Quốc từ giữa tháng 11 không cho phép bất kỳ kết luận đáng tin cậy nào được đưa ra về nguồn gốc của đại dịch. Nó chỉ đơn thuần cho thấy một loại virus có khả năng lây lan nhanh như thế nào trên toàn thế giới.

Virus bắt nguồn từ động vật nào?

Kịch bản có thể xảy ra nhất là virus bắt nguồn từ động vật thông qua vật chủ trung gian. Điều đó có nghĩa là một số động vật đã mang virus ban đầu, sau đó truyền nó cho động vật khác và động vật đó truyền cho con người. Tuy nhiên, cho đến nay, cả động vật nguồn tiềm năng và vật chủ trung gian đều không được xác định. Virus Corona cũng chưa được xác định rõ ràng trên động vật.

Tuy nhiên, hai loại virus SARS chắc chắn có liên quan đến COVID-19 được tìm thấy ở một số loài dơi ở Đông Nam Á. Trình tự gen của SARS-CoV-2 hiện tại trùng khớp 96,2% với virus Corona RaTG13, trước đây được tìm thấy ở dơi móng ngựa.

Các nhà nghiên cứu thường xuyên lấy mẫu từ dơi vì loài vật này được coi là ổ chứa virus nguy hiểm. 96% cũng gần như tương đương với một mẫu virus Corona được phát hiện trên tê tê.

Vì hầu hết mọi người thường không tiếp xúc trực tiếp với dơi móng ngựa hoặc tê tê, các chuyên gia cũng đang điều tra các vật chủ trung gian tiềm năng tiếp xúc gần hơn với con người, chẳng hạn như chồn hay cầy hương. Khả năng lây truyền từ động vật sang người ít xảy ra hơn, nhưng vẫn có thể xảy ra.

Nhà virus học người Đức Christian Drosten cũng tin rằng nguồn gốc của SARS-CoV-2 trong ngành công nghiệp lông thú là lời giải thích hợp lý nhất.

"Tôi không có bất kỳ bằng chứng nào cho điều đó, ngoại trừ nguồn gốc đã được chứng minh rõ ràng của SARS-CoV-1, và đây là một loại virus cùng loài. Các virus cùng loài thường làm những việc giống nhau và thường có cùng nguồn gốc", ông Drosten nói với tạp chí trực tuyến Thụy Sĩ Republik.

Với virus SARS đầu tiên, vật chủ chuyển tiếp là gấu mèo và họ cầy. "Điều đó được chứng minh bởi khoa học", ông nói.

Ở Trung Quốc, gấu mèo vẫn được sử dụng trong ngành công nghiệp lông thú trên quy mô lớn, ông Drosten nói. Ông giải thích rằng những con gấu mèo hoang dã nhiều lần được đưa vào các hoạt động chăn nuôi. Và những con vật này trước đây có thể đã ăn thịt dơi, được coi là nguồn cung cấp Sars-CoV-2 khả dĩ nhất.

"Gấu mèo và họ cầy thường bị lột da khi chúng vẫn còn sống", nhà virus học Charité giải thích. 

Đối với ông, thật ngạc nhiên khi thấy rằng hình thức chăn nuôi này sẽ vẫn hoạt động trở lại sau đại dịch. Cho đến gần đây, ông thừa nhận rằng ông đã nhầm tưởng rằng các nhà chức trách đã đưa ra các biện pháp kiểm soát chặt chẽ hơn đối với việc nhân giống các loài có tiềm năng làm vật chủ chuyển tiếp.

"Tôi đã nghĩ rằng loại hình buôn bán động vật này đã bị dừng lại và nó sẽ không bao giờ quay trở lại. Và bây giờ SARS đã quay trở lại", ông nói.

Ông Drosten thừa nhận rằng vẫn chưa có bằng chứng cụ thể cho thấy quá trình chuyển đổi sang con người xảy ra thông qua các trang trại lông thú. Ông nói, không có nghiên cứu nào trong lĩnh vực này cả, ít nhất là không có nghiên cứu nào được công khai.

Có phải virus này đến từ phòng thí nghiệm không?

Điều đó có nghĩa là có hai tình huống chưa được chứng minh: SARS-CoV-2 có thể đã được tạo ra một cách nhân tạo như một loại vũ khí sinh học hoặc bị rò rỉ một cách tình cờ.

Các chuyên gia của WHO được cử đến Trung Quốc coi cả hai kịch bản này là "cực kỳ khó xảy ra". Tuy nhiên, họ cũng không thực sự có thể thu thập bằng chứng thuyết phục để bác bỏ hoàn toàn các lý thuyết. Trong cuộc điều tra của họ vào đầu năm 2021, khoảng một năm sau khi bắt đầu đại dịch, họ không thể tự mình tiến hành kiểm tra hoặc thu thập bằng chứng. 

Thay vào đó, họ phải dựa vào dữ liệu và thông tin được công khai từ những người đối thoại Trung Quốc. Sau chuyến đi, ngay cả người đứng đầu WHO, Tedros Adhanom Ghebreyesus, cũng yêu cầu kiểm tra thêm giả thuyết về một vụ tai nạn trong phòng thí nghiệm ở Vũ Hán.

Hầu hết các chuyên gia cho rằng việc tạo ra SARS-CoV-2 trong một phòng thí nghiệm ở Vũ Hán là rất khó xảy ra. Một nhóm nghiên cứu do giáo sư vi sinh người Thụy Điển Kristian Andersen thuộc Viện nghiên cứu Scripps ở La Jolla, California, cho biết việc giải trình tự bộ gen cho thấy hai điểm khác biệt đáng kể giữa SARS-CoV-2 và các họ hàng của virus này.

Protein có cấu trúc khác nhau và các axit amin được cấu tạo khác nhau. Theo nhóm nghiên cứu của La Jolla, mặc dù điều này có thể khiến virus SARS-CoV-2 dễ dàng lây nhiễm sang các tế bào của con người hơn, nhưng cấu trúc của virus này không đủ tinh vi để trở thành một "vũ khí sinh học".

Ông Drosten, nhà virus học đến từ Berlin, cũng coi việc virus này có nguồn gốc từ phòng thí nghiệm là cực kỳ khó xảy ra. "Nếu ai đó đã phát triển SARS-CoV-2 trong phòng thí nghiệm, tôi sẽ nói rằng việc làm của họ không có mục tiêu cụ thể", ông nói.

Ông Drosten cho biết, với virus SARS đầu tiên làm cơ sở, các nhà nghiên cứu sẽ có nhiều khả năng chỉ thay đổi các đặc điểm rất cụ thể cho mục đích nghiên cứu. Tuy nhiên, SARS-CoV-2 có đầy đủ những sai lệch so với virus ban đầu, ông giải thích và chỉ ra rằng chúng có khả năng phát triển như một phần của quá trình tự nhiên.