Khi tòa soạn không còn là “miền đất hứa”
(NB&CL) Trong thời đại mà chỉ một chiếc điện thoại thông minh cũng có thể trở thành “toà soạn mini”, nghề báo, tưởng như đang biến mất, thực ra chỉ đang biến hình. Người làm báo không còn đặt đích đến là tòa soạn nữa, mà thay vào đó là một hệ sinh thái báo chí mới, nơi mỗi nhà báo có thể trở thành một thực thể độc lập, vừa là biên tập viên, phóng viên, nhà sản xuất, vừa là người phân phối thông tin.
.jpg)
Sự thay đổi hành vi tiêu thụ tin tức
Báo cáo mới từ Pew Research Center công bố vào tháng 3/2025 cho thấy việc tiêu thụ tin tức qua báo in và truyền hình truyền thống tiếp tục sụt giảm. Chỉ còn 26% người trưởng thành tại Mỹ nói rằng họ thường xuyên đọc báo in để cập nhật tin tức, trong khi con số này là 51% vào năm 2013. Ngược lại, 86% người được khảo sát cho biết họ nhận tin tức qua các thiết bị kỹ thuật số như điện thoại, máy tính bảng hoặc máy tính.
Không chỉ thay đổi về phương tiện tiêu thụ, xu hướng độc giả tiếp nhận thông tin cũng đang thay đổi: họ ưa chuộng sự ngắn gọn, nhiều ảnh/video hơn, có yếu tố cá nhân hóa, và trên hết là có yếu tố tương tác. Các nền tảng như TikTok, YouTube Shorts, Substack, podcast và newsletter đang thay thế dần những bản tin truyền thống.
Một báo cáo mới của Reuters Institute (Digital News Report 2024) dự báo rằng từ nay đến năm 2026, lượng người tiêu thụ tin tức trong nhóm tuổi 18–24 trên TikTok sẽ vượt qua cả Facebook. Xu hướng định dạng video ngắn lên ngôi khiến các tờ báo cả trong và ngoài nước đều phải thành lập đội ngũ sản xuất nội dung riêng cho nền tảng này.
Substack, nền tảng bản tin điện tử, đã ghi dấu ấn như một “cuộc nổi loạn” của báo chí độc lập. Tính đến tháng 3/2025, Substack đã vượt mốc 5 triệu lượt đăng ký trả phí, tăng gần 25% so với cùng kỳ năm trước (theo báo cáo từ Substack Blog vào tháng 5). Trong đó, top 10 tác giả hàng đầu trên nền tảng này thu về hơn 40 triệu USD mỗi năm – một con số khiến nhiều cây viết tại các tòa soạn lớn phải giật mình.
Tên tuổi như Matt Taibbi (cựu phóng viên tạp chí Rolling Stone), Bari Weiss (cựu biên tập viên tờ New York Times) hay nhà báo nổi tiếng Glenn Greenwald đều chọn rời bỏ các cơ quan báo chí lớn để theo đuổi sự tự do và tính độc lập mà Substack đem lại. Họ không còn phải viết theo định hướng biên tập, không chịu áp lực view, và có thể tương tác trực tiếp với độc giả – những người sẵn sàng chi tiền để đọc quan điểm và phân tích cá nhân của họ.
Substack không chỉ có bản tin viết. Nền tảng này đang tích cực mở rộng sang các định dạng khác như video, podcast, livestream, và thậm chí là nền tảng mạng xã hội “Notes”, cạnh tranh trực tiếp với nền tảng X. Cấu trúc chia sẻ lợi nhuận rõ ràng (tác giả giữ 90% doanh thu, Substack chỉ lấy 10%) biến đây thành lựa chọn hấp dẫn cho những cây viết có tầm ảnh hưởng và có cộng đồng người đọc trung thành.
Ranh giới mờ nhạt của nghề báo
Theo nghiên cứu của Pew Research Center công bố tháng 11/2024, 37% người Mỹ dưới 30 tuổi nói rằng họ thường xuyên nhận tin tức từ các influencer, tức những người nổi tiếng, người sáng tạo nội dung không thuộc các tổ chức báo chí truyền thống. Điều này cho thấy ranh giới giữa “nhà báo” và “người đưa tin” đang bị xóa nhòa.
Ở một số nền tảng như TikTok, các influencer tin tức như V Spehar (@underthedesknews) hay Jessica Burbank (@kaburbank) đã thu hút hàng triệu người theo dõi chỉ bằng cách tóm tắt tin tức mỗi ngày bằng giọng điệu gần gũi, súc tích và dễ hiểu. Điều đáng chú ý là rất nhiều người xem coi họ như nguồn tin chính thống.
Dĩ nhiên, xu hướng này mang lại cả cơ hội và rủi ro: một mặt là sự dân chủ hóa thông tin, nhưng mặt khác là sự bùng nổ của tin giả, thao túng thông tin và thiếu kiểm chứng. Điều này đòi hỏi người làm báo truyền thống phải thích nghi với các nền tảng mới, không chỉ để tồn tại mà còn để giữ vững chất lượng và đạo đức nghề nghiệp.
Mặt tối phía sau sự tự do
Con đường báo chí độc lập mở ra cơ hội sáng tạo và tự do chưa từng có, nhưng nó cũng đi kèm với thực tế phũ phàng rằng tự do không miễn phí. Theo báo cáo chuyên sâu của Tow Center for Digital Journalism tại Đại học Columbia (2024), hơn 61% nhà báo độc lập tại Mỹ cho biết họ gặp khó khăn đáng kể trong việc duy trì thu nhập ổn định. Trong số này, gần 30% kiếm được dưới 25.000 USD mỗi năm, mức thu nhập dưới chuẩn nghèo nếu sống ở các thành phố lớn như New York hay San Francisco.
Cũng theo nghiên cứu này, 43% không có bảo hiểm y tế, gần 70% không được tiếp cận với các phúc lợi cơ bản như nghỉ phép có lương hay lương hưu, những điều từng được đảm bảo trong các tòa soạn truyền thống. Ngoài ra, 57% nhà báo độc lập thừa nhận bị kiệt sức kéo dài do phải kiêm nhiệm nhiều vai trò cùng lúc: vừa là phóng viên, biên tập viên, người xây dựng thương hiệu cá nhân, quản lý cộng đồng, nhà tiếp thị nội dung, và thậm chí là kế toán cho chính mình.
Một yếu tố khác gây áp lực không nhỏ là sự phụ thuộc hoàn toàn vào thuật toán của các nền tảng số. Nieman Lab dẫn lời nhiều nhà báo độc lập mô tả việc làm báo trên mạng xã hội như “đứng trên cát lún”, tức bất kỳ cập nhật thuật toán nào cũng có thể đột ngột cắt giảm 50- 80% lượt tiếp cận, khiến doanh thu từ quảng cáo hoặc đăng ký lao dốc không phanh.
Ví dụ, năm 2023, khi Instagram chuyển trọng tâm từ ảnh tĩnh sang video ngắn, hàng loạt các tài khoản báo chí độc lập chuyên ảnh mất hàng nghìn lượt tương tác mỗi ngày. Taylor Lorenz, nhà báo chuyên viết trên nền tảng Substack, cho biết trong một buổi phỏng vấn với Poynter: “Chúng tôi không được quyền kiểm soát nền tảng nhưng lại bị lệ thuộc hoàn toàn vào đó. Một lần thay đổi nhỏ về thuật toán có thể giết chết thu nhập của bạn chỉ sau một đêm”.
Ngoài ra, báo cáo từ Reuters Institute Digital News Report 2023 cho thấy chỉ 17% người dùng ở Mỹ sẵn sàng trả tiền cho nội dung báo chí trực tuyến, khiến cho việc duy trì mô hình subscription trở thành thách thức thực sự. Tình trạng “chảy máu độc giả” sang các nền tảng miễn phí như TikTok hoặc YouTube Shorts càng khiến những người làm báo độc lập phải chạy đua với xu hướng, liên tục tạo nội dung phù hợp với “gu” thuật toán, dù đôi khi nó đi ngược lại giá trị báo chí truyền thống như kiểm chứng, sâu sắc hay trung lập.
Sự cạnh tranh gay gắt cũng khiến các nhà báo độc lập phải “tối ưu hóa bản thân như một sản phẩm”, theo cách nói của Caitlin Dewey, một cựu phóng viên Washington Post hiện hoạt động độc lập. “Thay vì chỉ cần là một người viết tốt, bạn còn phải trở thành một “gương mặt thương hiệu”, liên tục duy trì tương tác, đăng bài đều đặn, học thuật toán mới... Điều đó khiến bạn kiệt sức, cả về thể chất lẫn tinh thần”.
Báo chí biến hình, không biến mất
Báo chí không bao giờ chết, nó chỉ thay đổi hình hài, tốc độ và kênh truyền tải. Những tòa soạn báo chí truyền thống sẽ vẫn tồn tại, nhưng không còn là trung tâm độc quyền của ngành báo. Trong kỷ nguyên số, người làm báo cần biết cách tái định vị bản thân như một thương hiệu cá nhân, một nhà sáng tạo nội dung, một chuyên gia phân tích hoặc một người dẫn dắt cộng đồng.
Chúng ta không phải đang chứng kiến sự sụp đổ của báo chí, mà là sự phân mảnh và cũng là sự mở rộng của nó. Khi mọi người đều có thể trở thành nhà báo, điều còn lại để tạo nên sự khác biệt chính là: niềm tin, bản lĩnh và chất lượng nội dung.