Báo chí trong môi trường truyền thông mới: Thay đổi hay không thay đổi

Những thách thức của báo chí trong thời đại mới

“Giá trị công” của báo chí ngày càng trở nên cần thiết

Khi tòa soạn không còn là “miền đất hứa”

Báo chí sáng tạo: Cơn sốt ngắn hạn hay tương lai bền vững

Giải Ảnh Báo chí thế giới 2025: Một bức ảnh, nghìn câu chuyện

Nguy cơ đánh mất vai trò lịch sử

Báo chí nói chung, có thể là báo viết, báo hình hay báo nói, suốt hàng nghìn năm qua đã được xem là đồng nghĩa với tin tức. Khi người ta cần biết tin tức, họ sẽ đến với báo chí. Cụ thể hơn, báo chí được xem như cầu nối giữa nguồn tin và cộng đồng, đối tượng có thể là ở phạm vi địa phương, một quốc gia hay quy mô toàn cầu. Bởi vậy, mới có những tờ báo địa phương, tờ báo quốc gia hay những cơ quan báo chí quốc tế.

Quan niệm đó đã tồn tại trong suốt lịch sử hàng nghìn năm của báo chí, từ thời cổ đại cho tới nay. Theo các tài liệu nghiên cứu, sản phẩm báo chí sớm nhất được biết đến là một tờ báo được lưu hành ở Rome có tên là Acta Diurna, được cho là có từ trước năm 59 trước Công nguyên - tức cách đây đã hơn 2.000 năm. Acta Diurna ghi lại các sự kiện quan trọng hàng ngày như các bài phát biểu trước công chúng. Nó được xuất bản hàng ngày và treo ở những nơi nổi bật.

Ở Trung Quốc trong thời nhà Đường, một thông tư của tòa án được gọi là “bao”, hay “báo cáo”, được phát hành cho các vị quan trong triều. Ấn bản đầu tiên được xuất bản thường kỳ báo chí xuất hiện ở các thành phố của Đức và ở Antwerp vào khoảng năm 1609. Một trong những tờ báo hàng ngày đầu tiên, The Daily Courant, thì xuất hiện vào năm 1702.

Điểm lại lịch sử để thấy rằng báo chí đã gắn bó chặt chẽ với lịch sử loài người, ít nhất hàng trăm năm qua, luôn đóng vai trò nguồn thông tin chủ đạo để đáp ứng nhu cầu thiết yếu của người dân là muốn biết những gì đã xảy ra xung quanh, hay nói cách khác là tin tức.

Nhưng, vai trò đó của báo chí đang dần trở thành câu chuyện quá khứ. Lịch sử đã thay đổi và báo chí đang có nguy cơ không còn là kênh truyền thông bao trùm trong dòng chảy thông tin ngày càng mạnh mẽ và rộng lớn hiện nay.

“

Báo chí truyền thống tiếp tục bị thu hẹp

Trong khi truyền thông đang bùng nổ trên các nền tảng xã hội, thì báo chí truyền thống lại đang thu hẹp trên quy mô toàn cầu. Theo Press Gazette, khoảng 2.500 việc làm đã bị mất vào năm 2024 tại các thị trường tin tức lớn, sau khoảng 8.000 việc làm vào năm trước. Hầu hết các hãng tin lớn như CNN, The Wall Street Journal, The Guardian hay Daily Mail đều đang nằm trong số thương hiệu tin tức bị ảnh hưởng.

Hào quang của báo chí truyền thống đang ngày càng bị lấn át bởi ánh sáng từ hàng triệu nguồn tin tức khác hiện nay. Đơn giản, báo chí đã không còn “độc quyền” nền tảng đưa tin. Trước kia chỉ có báo chí, bằng nhiều loại hình khác nhau, gần như là những kênh truyền thông duy nhất. Nhưng giờ với sự bùng nổ của các nền tảng mạng xã hội và chia sẻ, bất cứ cá nhân hoặc một tổ chức nào cũng có thể trở thành “tòa soạn”, thành “nhà báo” hoặc thậm chí “kênh truyền hình”, “đài phát thanh” để truyền thông đến hàng nghìn, hàng triệu người và thậm chí cả thế giới.

Bước ngoặt chính là ở chỗ đó, nền tảng phát hành có thể đến được với đông đảo người dân vốn được nắm giữ gần như “độc quyền” bởi báo chí trong lịch sử giờ đã được chia sẻ công bằng cho tất cả mọi người, thông qua vô vàn nền tảng xã hội như Facebook, TikTok, YouTube, X hay Instagram.

Đó là câu chuyện của toàn thế giới, trong đó có Việt Nam. Đặc biệt sự nổi bật của truyền thông xã hội được minh chứng rất rõ nét qua cuộc bầu cử tổng thống Mỹ hồi cuối năm 2024.

Hai ứng cử viên chính Donald Trump và Kamala Harris phần lớn tránh các kênh tin tức chính thống, thích sử dụng các kênh riêng của họ hoặc nói chuyện với các nguồn thay thế như podcaster hoặc YouTuber. Emilio Doménech, CEO của Watif tại Tây Ban Nha, cho biết: “Chiến thắng của Trump đã khẳng định rằng ảnh hưởng của truyền thông đối với công chúng đang suy giảm nhanh chóng, thậm chí còn tệ hơn chúng ta nghĩ”.

“Các bạn là phương tiện truyền thông bây giờ”, tỷ phú Elon Musk, người góp công lớn giúp ông Trump đắc cử, cũng đã nói như vậy; ám chỉ rằng các bài đăng trên mạng xã hội X của ông hiện đáng tin cậy như nội dung từ các kênh tin tức truyền thống.

Vài phút sau khi ông Trump được tuyên bố thắng cử, Dana White - Chủ tịch tổ chức võ thuật tổng hợp UFC và vừa được Meta bầu vào ban giám đốc, đã lên sân khấu để cảm ơn những người có sức ảnh hưởng đã giúp đưa ông Trump đến chiến thắng, chứ không phải tờ báo nào: “Tôi muốn cảm ơn Nelk Boys, Adin Ross, Theo Von, Bussin’ With The Boys và cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng, Joe Rogan vĩ đại và quyền lực”.

Sẵn sàng thay đổi cuộc chơi

Báo chí rõ ràng đang đứng trước thách thức hiện sinh: tồn tại hay không tồn tại? Tất nhiên, báo chí với hình thức hiện tại sẽ chưa sụp đổ vào ngày mai. Vẫn còn nhiều trang báo sống được bằng lượng truy cập của độc giả (dù phần lớn chẳng dễ dàng gì), vẫn còn nhận được hợp đồng quảng cáo của các nhãn hàng. Tuy nhiên, giống như một doanh nghiệp hay một ngôi nhà, chúng ta chẳng còn làm được gì khi nó đang sụp đổ hoặc sắp sụp đổ. Mọi thứ chỉ có ý nghĩa khi ta nhận ra được trước nguy cơ.

“

Hầu hết độc giả Việt Nam đang trên mạng xã hội

Độc giả của báo chí hầu hết đều đang có mặt trên các nền tảng xã hội, thế giới cũng như ở Việt Nam. Dữ liệu từ DataReportal cho thấy Việt Nam có hàng chục triệu người dùng trên các mạng xã hội lớn: YouTube đạt khoảng 63,0 triệu người (tương đương 63,9% dân số) vào đầu năm 2023, TikTok đạt 49,86 triệu người từ 18 tuổi trở lên. Facebook vẫn lớn nhất với gần 66 triệu tài khoản người dùng.

Nhiều tổ chức tin tức của Việt Nam cũng đang tích cực hoạt động trực tiếp trên nền tảng truyền thông xã hội. Ví dụ, Kênh14 có 8,2 triệu người theo dõi trên Facebook, Tuổi trẻ Online có 2,8 triệu người. Thậm chí, trang Thông tin Chính phủ có tới 6,9 triệu người theo dõi trên Facebook, được độc giả đón nhận rất mạnh mẽ.

Và nguy cơ đó như đã nói với báo chí đang ngày một rõ ràng hơn. Với việc các gã khổng lồ công nghệ như Microsoft và đặc biệt Google đua nhau dùng AI để trực tiếp trả lời tin tức cho độc giả, viễn cảnh “Zero tìm kiếm” - thời điểm các trang tìm kiếm không còn chuyển lưu lượng truy cập đến các trang web bên ngoài (gồm báo chí) - đang dần trở thành hiện thực. Trong khi đó, một khảo sát của Bain & Company đã chỉ ra rằng 80% người dùng cảm thấy đủ thông tin khi đọc câu trả lời do AI tổng hợp, không cần phải nhấp vào bất kỳ đường dẫn nào. Cần lưu ý thêm rằng ChatGPT đã vươn lên vị trí top 5 thế giới về lượt truy cập.

Trong bối cảnh đó, báo chí cần phải định hình lại, tái cấu trúc, thậm chí buộc phải hy sinh để hoà nhập với dòng chảy thông tin trong thời đại mới. Báo chí không thể bỏ mặc độc giả quay cuồng trong dòng thông tin hỗn loạn và đầy hiểm họa trên không gian truyền thông xã hội, hoặc để mặc các công cụ AI xâm phạm. Báo chí một lần nữa phải thay đổi “sân chơi”, như khi chúng ta từ bỏ báo in để chuyển sang báo điện tử. Và lần này sẽ là chuyển sang nền tảng xã hội!

Nhưng chẳng phải báo chí đã đổ lên mạng xã hội hay các nền tảng chia sẻ từ nhiều năm nay rồi sao? Câu chuyện có gì khác chăng?

Vâng, câu chuyện đang và sẽ còn rất khác. Những năm trước, báo chí lên các mạng xã hội thực ra là “kéo view” về cho trang điện tử của mình. Nhưng báo chí nếu chỉ lên mạng xã hội để dẫn độc giả về website của mình như trước thì gần như không còn hiệu quả. Lưu ý, không chỉ các trang tìm kiếm như Google hay Bing sẽ ngày càng hạn chế giới thiệu đường link mà ngay cả các trang mạng xã hội như Facebook vẫn tiếp tục siết chặt thuật toán hạn chế đề xuất các bài viết có gắn đường dẫn liên kết.

Ấn phẩm “Xu hướng và dự đoán về báo chí, truyền thông và công nghệ 2025” của Viện Báo chí Reuters đã trích dẫn dữ liệu từ công ty phân tích Chartbeat từ gần 2.000 trang tin tức cho thấy rằng: Tổng lưu lượng truy cập Facebook đến các trang tin tức và phương tiện truyền thông đã giảm hai phần ba (67%) trong hai năm qua và lưu lượng truy cập từ X giảm một nửa (50%).

Vậy chúng ta có thể làm gì bây giờ? Câu trả lời thực ra đã và đang được trả lời: Báo chí cần “xuất hiện chính thống” trên truyền thông xã hội.

Và xu hướng này đang diễn ra rất ấn tượng trên toàn cầu, cũng như ở Việt Nam. Các kênh truyền thông chính thống khi “tác nghiệp” trực tiếp trên mạng xã hội (xin nhắc lại là không phải lên MXH chỉ để đưa link và “kéo view” về website của mình) đều đang nhận được sự tiếp cận đông đảo của độc giả. Đến lúc này đã có thể nhận thấy rằng những tổ chức thực sự đang “tác nghiệp” trên các nền tảng xã hội, coi đây mới là “sân chơi” chính, đều được độc giả đón nhận rất mạnh mẽ, lại dần thiết lập được vai trò chính thống và chủ đạo trong dòng chảy thông tin bùng nổ hiện nay.

Theo thống kê năm 2024, kênh truyền thông BBC News của Anh đạt tới 6 tỷ lượt người xem trên YouTube, 57 triệu người thích trên Facebook cùng hàng tỷ lượt tiếp cận. Trong khi đó, Inside Edition đang dẫn đầu về số lượng truy cập trên YouTube với tổng cộng 25 tỷ lượt xem từ trước tới nay, cùng hơn 9 triệu lượt thích trên Facebook.

Trên nền tảng TikTok, hãng tin Mail đã cán mốc 20 triệu người theo dõi và hàng tỷ lượt tiếp cận chỉ sau thời gian ngắn gia nhập. Bên cạnh việc vẫn là kênh tin tức hàng đầu trên TikTok, riêng tờ Daily Mail còn đã trở thành tài khoản tin tức số một trên nền tảng truyền thông xã hội này với 14,1 triệu người theo dõi, vượt qua cả Dylan Page. Nhóm TikTok của Mail đạt kỷ lục 5,3 tỷ lượt xem chỉ riêng vào tháng 9/2024 trên tất cả các tài khoản, cao gấp đôi mức cao nhất hàng tháng trước đó là 2,5 tỷ. Trong khi đó, việc trang web báo chí có thể đạt được một tỷ lượt xem mỗi tháng là vô cùng hiếm hoi trên thế giới và đang ngày càng sụt giảm.

Những thống kê trên phần nào cho thấy thực tế mà ai cũng nhận ra là việc tiếp cận độc giả trên nền tảng xã hội dễ dàng và mạnh mẽ hơn nhiều so với trên nền tảng báo điện tử truyền thống. Mà rõ ràng nếu các tòa soạn với lực lượng đông đảo và chuyên môn cao hoàn toàn có thể chiếm ưu thế trước bất kỳ KOL tin tức hoặc nhóm “nhà báo công dân” nào, nếu chúng ta thực sự xem truyền thông xã hội là nền tảng quan trọng để phát hành sản phẩm báo chí của mình.

Có nghĩa, các tòa soạn và các nhà báo phải trực tiếp “tác nghiệp” trên mạng xã hội, theo phong cách của truyền thông xã hội, chứ không phải việc đưa các bài báo truyền thống lên đó. Đó phải là những dòng trạng thái thông tin hấp dẫn trên Facebook hay X, những hình ảnh, video cuốn hút trên TikTok, YouTube hay Instagram. Tất nhiên, chúng ta sẽ không từ bỏ những giá trị cốt lõi của báo chí như tính chính xác, khách quan và hướng thiện.

Báo chí vẫn sẽ là báo chí!

Chắc chắn, sẽ còn nhiều băn khoăn khi báo chí lại phải rời bỏ “ngôi nhà” của mình. Nhưng liệu còn cách nào khác, khi mà cái xu hướng “Zero truy cập” đang dần khiến các trang web báo chí trở nên “hoang vu” và “lạc lõng” trong một thế giới truyền thông sôi động ngoài kia, còn mô hình đăng ký độc giả trả tiền chỉ dành cho một số rất ít tờ báo.

Vả lại, chẳng phải báo chí mới đây thôi cũng đã từ bỏ những trang giấy để chuyển sang môi trường điện tử để phát hành tin tức hay sao? Câu chuyện giờ cũng chỉ là một sự thay đổi môi trường thêm một lần nữa. Thậm chí, chúng ta còn sẽ phải tiếp tục phải “chuyển nhà” nếu kỷ nguyên công nghệ lại thay đổi. Đơn giản, độc giả ở đâu thì chúng ta ở đó. Báo chí - với vai trò người đưa tin - phải đến với độc giả, không phải độc giả đến với ta.

Nếu không, báo chí chẳng những tự gạt ra khỏi dòng chảy của truyền thông, mà còn tự từ bỏ vai trò lịch sử của mình là dòng thông tin chủ đạo của công chúng - những người đang phải tiếp cận rất nhiều thông tin sai lệch thậm chí xấu độc trên nền tảng xã hội.

Sẽ còn nhiều vấn đề và thậm chí tranh đấu để báo chí có thể tồn tại hoặc phát triển trong môi trường truyền thông mới, đặc biệt vấn đề tài chính. Báo chí cũng không từ bỏ trang điện tử, như việc vẫn chưa từ bỏ hẳn báo in. Song, các nền tảng xã hội mới là nơi chúng ta “cần đến” và “được cần đến” nhất lúc này.

Dù thế nào, báo chí chỉ là báo chí nếu có độc giả và làm chủ được dòng chảy truyền thông. Chúng ta đang đứng trước thách thức hiện sinh đó!