Sự trở lại của Taliban

Cộng đồng quốc tế đã tỏ ra lo lắng trước sự trở lại của Taliban ở Afghanistan, đồng thời cũng thất vọng bởi sự sụp đổ của quân đội chính phủ nước này, lực lượng mà Mỹ và đồng minh đã chi hàng nghìn tỷ để giúp họ đảm bảo an ninh, tài trợ thiết bị vũ khí, hỗ trợ huấn luyện và xây dựng một chính phủ dân chủ và tự do.

Chiến thắng nhanh chóng của Taliban khiến Nam và Trung Á lo ngại về tác động tiêu cực có thể xảy ra đối với an ninh khu vực do sự lên ngôi của nhóm phiến quân này. Có thể nói, việc lật đổ chính quyền của Tổng thống Ashraf Ghani đã giúp Taliban đã nâng cấp hồ sơ của mình, từ một nhóm chiến binh trở thành một lực lượng phi chính phủ kiểm soát một khu vực rộng lớn và trở thành đại diện của một quốc gia.

Tuy nhiên, Taliban sẽ không dễ nắm quyền điều hành đất nước khi các cuộc biểu tình chống lại họ đã xuất hiện ở Kabul và nhiều thành phố khác của Afghanistan. Ahmad Massoud, con trai của thủ lĩnh kháng chiến huyền thoại Ahmad Shah Massoud - người đứng đầu lực lượng chống lại cả Liên Xô và Taliban trong hai thập kỷ 1980 và 1990 trước khi bị sát hại vào ngày 9/9/2001 - đã công bố thành lập "Mặt trận Kháng chiến Quốc gia", với sự góp sức của lực lượng còn sót lại của quân chính phủ và chiếm lại một số huyện ở tỉnh Baghlan.

Bất chấp lực lượng áp đảo, Taliban sẽ không dễ như chinh phục thung lũng Panjshir, khu vực cuối cùng cách thủ đổ Kabul 131 km về phía tây bắc mà nhóm phiến quân chưa kiểm soát được. Thậm chí các chuyên gia lo ngại, cuộc đối đầu giữa họ sẽ châm ngòi cho một cuộc nội chiến mới ở Afghanistan.   

Sự bất phục và chống đối của “Mặt trận Kháng chiến Quốc gia" chỉ là đại diện tiêu biểu cho sự phản kháng của phần đông dân chúng và các bộ tộc ở Afghanistan. Điều này một lần nữa cho thấy khẳng định quyền kiểm soát quân sự trên một không gian địa lý khác với việc quản lý một xã hội.

Giống như các quốc gia khác ở Nam Á, Afghanistan rất đa dạng về sắc tộc. Việc cai trị Afghanistan đòi hỏi các khuôn khổ về bản sắc và ý thức hệ bao trùm. Thay vì chấp nhận sự đa dạng sắc tộc, Taliban lại coi đó là một nguồn gây bất ổn.

Việc Taliban bổ nhiệm các chỉ huy thuộc các nhóm dân tộc khác nhau mang tính danh nghĩa hơn là thực chất. Hơn nữa, có ý kiến ​​giữa Taliban rằng, vì cam kết nghiêm ngặt của họ đối với các giới luật tôn giáo là công cụ để đảm bảo một chiến thắng dễ dàng, nên họ có trách nhiệm điều hành đất nước dựa trên quan điểm tôn giáo cực đoan của họ. Taliban cho rằng việc giải thích tôn giáo của họ là đủ để mang lại sự ổn định cho đất nước.

Sự nhấn mạnh vào tôn giáo để tìm kiếm tính hợp pháp chính trị không phải là điều quá ngạc nhiên, vì Pakistan đã cố vấn cho Taliban. Tuy nhiên, sự phụ thuộc vào tôn giáo như vậy đã đặt nền móng cho sự phân chia của Pakistan dựa trên bản sắc văn hóa, ngôn ngữ và sự xuất hiện của Bangladesh. Việc Taliban quá chú trọng đến tôn giáo và bỏ bê bản sắc dân tộc rộng lớn hơn có thể gây ra tác động có hại cho Afghanistan.

Có thể lập luận rằng mujahideen (du kích Hồi giáo) và sau đó là Taliban, đã thành công trong việc tranh chấp với các cường quốc bên ngoài như Liên Xô trước đây và Mỹ, điều này cho thấy khả năng dân tộc chủ nghĩa của họ. Tuy nhiên, việc chống lại những thách thức bên ngoài có thể là tiền đề cho việc không thích của “kẻ thù”.

Mặt khác, việc tạo ra các khuôn khổ thể chế và các thỏa thuận chia sẻ quyền lực để điều hành một quốc gia đòi hỏi một khuôn khổ chủ nghĩa dân tộc trưởng thành, có thể xử lý sự đa dạng và bảo vệ lợi ích quốc gia ngoài chủ quyền địa lý. Taliban có thể là một lực lượng quân sự mạnh, nhưng lại không đại diện cho chủ nghĩa dân tộc của Afghanistan. 

Bài học từ lịch sử Afghanistan

Có thể cho rằng Taliban rất thích chủ nghĩa dân tộc tôn giáo. Tuy nhiên, dường như có nhiều tôn giáo hơn mà ít chủ nghĩa dân tộc trong các tuyên bố chính trị của Taliban. Nhà sử học quá cố Benedict Anderson lập luận rằng các quốc gia có thể không tồn tại từ một nghìn năm trước, nhưng những người theo chủ nghĩa dân tộc thường tuyên bố rằng quốc gia của họ đã có sự hiện diện liên tục từ thời cổ đại.

Có điều, Taliban thậm chí không quan tâm đến việc giải thích lại lịch sử một cách sáng tạo để truy tìm nguồn gốc của Afghanistan từ thời cổ đại. Thay vào đó, Taliban đã xóa sổ các hiện vật cổ đại như tượng Phật Bamiyan bằng pháo và thuốc nổ. Lúc này, có những lo ngại mới về khả năng phá hủy các hiện vật văn hóa tại Bảo tàng Kabul. Vì Taliban chỉ sử dụng tôn giáo nhằm đạt được tính hợp pháp để cai trị, các hành vi bị cáo buộc vi phạm các giới luật tôn giáo khiến công chúng phải chịu đựng ​​những hình phạt cực kỳ bạo lực.

Hơn nữa, sự nhấn mạnh liên tục vào tôn giáo làm xói mòn tính độc đáo của bản sắc Afghanistan. Taliban chứa chấp và dung túng al-Qaeda không chỉ vì sự thống nhất về ý thức hệ mà còn vì cam kết với bản sắc tôn giáo xuyên quốc gia và khuôn khổ chủ nghĩa dân tộc yếu ớt của họ. Hành vi của họ trong quá khứ gần đây không cung cấp bất kỳ bằng chứng nào cho thấy Taliban đang tìm kiếm một danh tính hay hình hài mới.

Hơn nữa, trong gần ba thập kỷ, Pakistan đã nuôi dưỡng Taliban, lực lượng này cũng nhận được sự ủng hộ từ các thành phần quốc tế khác với những cam kết tương tự đối với chủ nghĩa cực đoan tôn giáo. Vì vậy, bản thân Taliban là một dự án xuyên quốc gia, và giả định rằng họ sẽ làm mờ đi các cam kết xuyên quốc gia của mình với al-Qaeda hoặc các tổ chức tương tự có thể là suy nghĩ sai lầm.

Có lẽ, khuôn khổ chủ nghĩa dân tộc yếu ớt cũng là nguyên nhân dẫn đến sự tan rã của các lực lượng chính phủ Afghanistan, vì không có chất keo tình cảm nào gắn kết các khuôn khổ chính trị với nhau suốt hai thập kỷ qua ở nước này.

Các chế độ của cựu tổng thống Hamid Karzai và Ashraf Ghani bị chỉ trích vì tham nhũng tràn lan, và giới tinh hoa Kabul đã bị kiểm duyệt vì không tham gia với quần chúng ở các tỉnh. Vì lẽ đó, chính các nhà lãnh đạo của Afghanistan cần thiết phải tự vấn, xem xét liệu thất bại trong việc tương tác với những thường dân trên bình diện tình cảm có phải là do không có khả năng hình thành một dự án văn hóa để xây dựng một quốc gia hùng mạnh hay không.

Mỹ không thể thúc đẩy các khuôn khổ chủ nghĩa dân tộc ở Afghanistan vì họ là một cường quốc nước ngoài. Các chính phủ do Hoa Kỳ hỗ trợ ở Kabul đã không thực hiện các dự án văn hóa toàn diện như vậy. Trong hơn hai thập kỷ, Mỹ đã đổ hàng tỷ đô la vào công cuộc tái thiết Afghanistan. Song, ngay sau khi rút quân, các khuôn khổ thể chế do Mỹ hỗ trợ đã nhanh chóng sụp đổ, vì không có quyền sở hữu thực sự.

Các khuôn khổ thể chế bền vững là hệ quả của các khoản đầu tư theo cảm tính và ý nghĩa mà mọi người gắn vào các thể chế chính trị khác nhau. Nói một cách khác, đó là thành quả của sự đóng góp chung của toàn thể nhân dân, thậm chí nó còn là những hy sinh, xương máu của các thế hệ để vun đắp lên một nhà nước, quốc gia. Kinh nghiệm của Afghanistan cho thấy các giới hạn của việc xây dựng nhà nước mà không xây dựng quốc gia.

Đây là bài học đối với Taliban trong việc xây dựng nhà nước, xây dựng quốc gia nếu không muốn một lần nữa biến mình thành kẻ thù của nhiều phía, mà đáng ngại nhất là trở thành kẻ thù của nhân dân.

Trong hoạt động chính trị, chủ nghĩa dân tộc cần phải tìm ra sự cân bằng thích hợp. Nếu quá chú trọng vào chủ nghĩa dân tộc, thì nó sẽ hạn chế không gian cho nhiều bản sắc khác nhau. Mặt khác, nếu các bên tham gia chính trị hoàn toàn coi thường chủ nghĩa dân tộc, thì, như trường hợp của Afghanistan, các lực lượng chính trị có cam kết xuyên quốc gia như Taliban sẽ lên nắm quyền.

Ở Afghanistan, sự ổn định chính trị sẽ phụ thuộc vào việc thiết lập một bản sắc dân tộc đồng thời cho phép vượt qua sự trung thành của giáo dân và tôn vinh sự đa dạng sắc tộc. Taliban rõ ràng không phù hợp để đối mặt với một thách thức như vậy, bất chấp trong những tuyên bố của mình, Taliban nói rằng họ sẽ thay đổi so với chính họ 20 năm trước.

Một viễn cảnh không mấy tốt đẹp có thể xảy đến với Taliban. Nhóm phiến quân Hồi giáo kiểm soát Afghanistan nhưng chỉ như nắm giữ một cái “xác không hồn” và giông bão sẽ lại nổi lên với chế độ hà khắc của họ.