Phải coi khu vực này như một thể thống nhất

Tại Hội nghị trực tuyến Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN Plus vào ngày 16/6, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Lloyd Austin đã thúc đẩy tầm nhìn của Washington về một Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và rộng mở. Trong khi đó, người đồng cấp Trung Quốc, Tướng Wei Fenghe, tuyên bố sẽ bảo vệ 'lợi ích cốt lõi' của Bắc Kinh. Thái độ cứng rắn của Mỹ và Trung Quốc cho thấy cuộc cạnh tranh ở khu vực châu Á Thái Bình Dương ngày càng trở nên nóng bỏng. 

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á gồm 10 nền kinh tế vừa và nhỏ đã trở thành chất kết dính cho một loạt các diễn đàn ngoại giao khu vực và các sáng kiến ​​kinh tế. Tuy nhiên, khi các cường quốc lớn nhất thế giới đang thúc đẩy các chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương của riêng họ, điều này khiến tính trung tâm và sự gắn kết của ASEAN sẽ trở nên khó duy trì hơn, các chuyên gia nhận định.

Koichi Ishikawa, một nhà nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Châu Á tại Châu Á của Nhật Bản cho rằng sự trỗi dậy của Đối thoại An ninh Tứ giác, hay Quad do Hoa Kỳ dẫn đầu và các động thái của các cường quốc bên ngoài khác đối với Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương sẽ là một 'phép thử đối với ASEAN'.

Ông Ishikawa nói: “Nếu Bộ tứ và các tổ chức khác quyết định trật tự và khuôn khổ của khu vực, bất chấp ý chí và ý định của ASEAN, thì sẽ có nguy cơ làm lung lay vai trò trung tâm của ASEAN”.

Đó có thể là một khái niệm mơ hồ, nhưng những người ủng hộ vai trò trung tâm của ASEAN có những lo ngại thực sự nó sẽ mờ dần, đặc biệt là khi COVID-19 và cuộc khủng hoảng Myanmar tiếp tục gây căng thẳng cho khối. Một ASEAN ít ảnh hưởng hơn có thể dẫn đến căng thẳng Mỹ-Trung lớn hơn trong khu vực. Và một khu vực kém yên bình hơn sẽ khiến ASEAN trở thành một điểm đến đầu tư kém hấp dẫn hơn, có khả năng ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế.

Tính trung tâm đã trở thành câu thần chú đối với ASEAN trong những năm qua. Nó được ghi trong Hiến chương ASEAN, được thông qua vào năm 2007, 40 năm sau ngày thành lập. Văn kiện đặt ra sứ mệnh 'duy trì vai trò trung tâm và chủ động của ASEAN như là động lực chính trong quan hệ và hợp tác với các đối tác bên ngoài trong một cấu trúc khu vực mở, minh bạch và bao trùm'.

Theo nhiều cách, ASEAN đã đạt được điều đó. 10 thành viên ASEAN - Brunei, Campuchia, Indonesia, Lào, Malaysia, Myanmar, Philippines, Singapore, Thái Lan và Việt Nam - đã ghi dấu ấn tập thể của mình vào kiến ​​trúc khu vực.

ADMM-Plus cung cấp một diễn đàn cho đối thoại an ninh giữa khối, Hoa Kỳ, Trung Quốc, Nga, Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ, Úc và New Zealand. Tại cuộc họp năm nay, các đại biểu tái khẳng định 'tôn trọng và tuân thủ luật pháp quốc tế'.

ASEAN mời tám nước cùng tham dự Hội nghị Cấp cao Đông Á để thảo luận rộng hơn. Một khuôn khổ lớn hơn nữa, Diễn đàn Khu vực ASEAN gồm 27 thành viên, dự kiến ​​tổ chức vào đầu tháng 8, là một cuộc đối thoại quốc tế hiếm hoi bao gồm Triều Tiên.

Tuy nhiên, bất chấp vai trò không thể thiếu của ASEAN trong ngoại giao và hội nhập kinh tế khu vực, ngày càng có nhiều người thừa nhận rằng sân chơi này đang thay đổi nhanh chóng. Một ngày trước ADMM-Plus, Bộ trưởng Quốc phòng Indonesia Prabowo Subianto đã phát biểu tại cuộc họp chỉ dành cho ASEAN rằng khối cần củng cố chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương của riêng mình để duy trì 'sự thống nhất và trung tâm'.

Ông nhấn mạnh: “Điều rất quan trọng đối với ASEAN là phải coi khu vực này như một thể thống nhất và không cho phép một cường quốc lớn hơn có khả năng chia rẽ ASEAN”.

Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương đã trở thành một đấu trường chính của cả hợp tác và đối đầu toàn cầu. Trung Quốc đã mở rộng ảnh hưởng của mình với Sáng kiến ​​Vành đai và Con đường, thúc đẩy các dự án cơ sở hạ tầng trị giá hàng tỷ USD. Đồng thời, Bắc Kinh tiếp tục khẳng định mình ở Biển Đông, một tuyến đường thủy quan trọng đối với thương mại toàn cầu, nơi họ có các tuyên bố chủ quyền chồng lấn với một số quốc gia Đông Nam Á. 

"Chúng tôi ủng hộ pháp quyền, tự do hàng hải và hàng không, giải quyết hòa bình các tranh chấp, các giá trị dân chủ và toàn vẹn lãnh thổ", Quad cho biết trong một tuyên bố chung sau hội nghị thượng đỉnh các nhà lãnh đạo lần đầu tiên vào tháng 3.

Liên minh châu Âu cũng đưa ra chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương trong năm nay, nhằm tìm kiếm sự hợp tác lớn hơn trong các vấn đề như quản trị đại dương và biến đổi khí hậu.

Và Vương quốc Anh, không còn là một phần của EU, đã nhấn mạnh sự tham gia của khu vực Ấn Độ - Thái Bình Dương trong Đánh giá tích hợp về chính sách an ninh năm nay. Tháng trước, họ đã triển khai hàng không mẫu hạm HMS Queen Elizabeth 65.000 tấn mới đến khu vực, với kế hoạch đi qua Biển Đông.

Khủng hoảng Myanmar, phép thử với tính bền vững của khối

Một điểm chung của các chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương là họ nhận ra tầm quan trọng của việc khuyến khích ASEAN tham gia và đảm bảo sự hỗ trợ của khối để đạt được các mục tiêu của họ. Tuyên bố của các nhà lãnh đạo Quad thể hiện rõ ràng 'sự ủng hộ mạnh mẽ đối với sự thống nhất và trung tâm của ASEAN'.

Bộ trưởng Quốc phòng Indonesia đề cập đến tầm nhìn Ấn Độ - Thái Bình Dương của chính ASEAN - Triển vọng ASEAN về Ấn Độ - Thái Bình Dương (hay AOIP). Tài liệu được công bố vào năm 2019, thúc đẩy hợp tác hàng hải, kết nối, phát triển bền vững và hợp tác kinh tế. Tính trung tâm lại xuất hiện, như là "nguyên tắc cơ bản để thúc đẩy hợp tác trong khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương".

Giáo sư Ishikawa đang làm việc tại Viện Nghiên cứu Châu Á coi AIOP là rất quan trọng. "Nếu không có nó, Bộ tứ và Trung Quốc sẽ đối đầu trực tiếp với nhau mà không có vùng đệm", ông nói đồng thời cảnh báo điều này có thể làm trầm trọng thêm rủi ro an ninh và kinh tế đối với các quốc gia ASEAN.

Tuy nhiên, nhiều người thấy thiếu AIOP khi nói đến các chi tiết cụ thể. Một cuộc khảo sát của Viện ISEAS-Yusof Ishak được công bố vào tháng Hai cho thấy, khoảng 40% chuyên gia trong khối cho rằng "ASEAN cần trình bày rõ ràng hơn về AOIP của mình để duy trì tính phù hợp".

Nhưng ngay khi ASEAN cần xích lại gần nhau trên một tầm nhìn chung rõ ràng, ASEAN đang phải hứng chịu những cuộc khủng hoảng đe dọa làm suy yếu mối quan hệ của mình. Một rủi ro nội bộ đối với sự thống nhất, và do đó là trọng tâm, là cuộc khủng hoảng ở Myanmar.

Chính quyền đã giết hơn 860 người kể từ cuộc đảo chính ngày 1 tháng 2, theo một nhóm nhân quyền. Bộ trưởng Ngoại giao Singapore Vivian Balakrishnan đã đặt ra quan điểm vào tháng 3, nói rằng: 'Điều cần thiết cho sự tín nhiệm, trung tâm và phù hợp của ASEAN là có quan điểm, lập trường và có thể cung cấp một số hỗ trợ mang tính xây dựng cho Myanmar'.

Sau nhiều tuần ngoại giao tuyệt vọng, ASEAN đã thu xếp được một cuộc gặp thượng đỉnh đặc biệt của các nhà lãnh đạo tại Jakarta vào tháng 4, mặc dù Thủ tướng Thái Lan Prayuth Chan-ocha, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte và Thủ tướng Lào Phankham Viphavanh đã cử trợ lý thay họ.

Tại hội nghị thượng đỉnh, các nhà lãnh đạo đã nhất trí về 'sự đồng thuận' gồm 5 điểm hướng tới một giải pháp hòa bình ở Myanmar. Tuy nhiên, tiến độ triển khai còn chậm, đặt ra câu hỏi về khả năng của khối trong việc thực hiện.

Ông Ishikawa cho rằng nếu ASEAN không thể thực hiện các biện pháp hữu hiệu đối với Myanmar, điều đó sẽ gây tổn hại đến uy tín của khối. 'Sự hiện diện của ASEAN sẽ giảm, và sức mạnh trung tâm của ASEAN sẽ giảm', ông bày tỏ. 

Trên hết, sự phục hồi chậm chạp của ASEAN sau đại dịch và cuộc chiến của một số thành viên để đảm bảo đủ vắc xin có thể đang làm suy yếu vị thế của khối và cho phép các yếu tố bên ngoài xâm phạm đến sự chia rẽ của khối.

Quỹ Tiền tệ Quốc tế vào tháng 4 đã hạ triển vọng tổng sản phẩm quốc nội năm nay của năm nền kinh tế ASEAN chủ chốt - Indonesia, Malaysia, Philippines, Thái Lan và Việt Nam - 0,3 điểm xuống 4,9%, trong khi hầu hết các nước khác đều nhận được nâng mức đánh giá tăng.

Trung Quốc đã đưa ra lời đề nghị hỗ trợ Myanmar cũng như cũng cấp vắc xin. Càng có nhiều thành viên ASEAN phụ thuộc vào Bắc Kinh, thì tổ chức càng khó giữ được vị trí trung tâm giữa Trung Quốc, Hoa Kỳ và các đối tác bên ngoài khác. Theo các chuyên gia, hy vọng tốt nhất của ASEAN để duy trì vị trí của mình trong một thế giới bị chia rẽ nằm ở tiềm năng kinh tế và hợp tác của khối này.

Ông Ishikawa nói: “Cần phải duy trì sự hiện diện của ASEAN bằng cách đóng vai trò hàng đầu trong hợp tác khu vực bằng cách sử dụng các khuôn khổ lấy ASEAN làm trung tâm”.