“Siêu tòa soạn”, bí quyết của báo chí thời đại “siêu công nghệ”
(NB&CL) Để tồn tại và phát triển trong kỷ nguyên “siêu công nghệ” hiện nay, các tòa soạn buộc phải tối ưu tuyệt đối nguồn lực, chi phí và năng suất. Hãy dần từ bỏ khái niệm về một tòa soạn hoành tráng với hàng trăm người, mà đó sẽ là một tòa soạn “siêu gọn nhẹ”, nhưng “siêu công nghệ” và với những “siêu phóng viên”.
Thu hẹp quy mô, xu thế tất yếu
Theo xu hướng chung của thời đại, từ hệ thống quản lý nhà nước cho đến những ngành nghề sản xuất, thương mại hoặc dịch vụ, việc tinh giản bộ máy là yếu tố quyết định trong thời đại “siêu công nghệ” hiện tại và tới đây. Chỉ với một bộ máy tinh gọn, từ một công ty cho đến một quốc gia mới đủ sức cạnh tranh.
Với báo chí, nhu cầu trên càng trở nên cấp bách, khi mà báo chí vốn đã phải đối mặt với khủng hoảng tài chính đã đứng trước thách thức thu hẹp quy mô và cắt giảm nhân sự từ nhiều năm trước bởi sụt giảm nguồn thu từ sự lấn át của truyền thông xã hội.
Con đường lúc này gần như chỉ có một. Đó là báo chí phải vận dụng tối đa sức mạnh công nghệ để có thể vừa duy trì được chất lượng, tầm vóc và vừa đáp ứng yêu cầu phải cắt giảm chi phí qua đó mới có thể theo kịp sự phát triển của thời đại “siêu công nghệ”, “siêu truyền thông” hiện tại.
Sẽ không khó hình dung về một mô hình báo chí để phù hợp với thời đại công nghệ hiện nay, bởi con đường đi của báo chí cũng không khác với các ngành nghề khác trong xã hội, nếu có khác thì cũng chỉ là phải quyết liệt và triệt để hơn mà thôi.
Đó là một “bộ máy” theo nghĩa đen của từ này tức là được vận hành bởi rất nhiều máy móc - phần mềm. Con người chỉ có ý nghĩa điều hành, quản lý, đóng vai trò chủ đạo và duy trì đạo đức nghề nghiệp. Với báo chí, đó là duy trì tính chính xác, vì cộng đồng và vì xã hội.
Đúng là ngành báo chí mang nhiều đặc thù, về cơ bản vừa “công nghiệp” và vừa “sáng tạo”, kết hợp bởi cả sức mạnh “cơ bắp”, “khối óc” lẫn “con tim”. Song những yếu tố này cũng không phải là rào cản để khiến báo chí gặp khó khăn trong việc về đích trong thời đại “siêu công nghệ”.
Như đã biết, ngay cả với những nghề nghiệp thiên hẳn về sáng tạo thì việc áp dụng công nghệ như AI cũng là xu hướng nổi trội. Điện ảnh, hội họa hay âm nhạc cũng đang xem công nghệ như là động lực để phát triển. Thực ra, trong thời đại AI này thì sự sáng tạo cũng có thể được nhân bản.
Đừng nghĩ rằng AI không giúp được gì trong các thể loại báo chí cần sự đồng cảm tâm hồn, sự sáng tạo, niềm đam mê hay sự dấn thân. Các bài điều tra, các bài phóng sự, phân tích hoặc bình luận với sự hỗ trợ của công nghệ sẽ nhanh hơn, sâu sắc hơn và thậm chí thuyết phục hơn. Ít nhất, các nhà báo sẽ không phải làm nhiều công việc lặp lại nhàm chán, sẽ có nhiều thời gian dành cho không gian sáng tạo từ trong trí óc cho đến ngoài cuộc sống.
Hãy lưu ý rằng một loạt tác phẩm chiến thắng hoặc vào chung kết của giải thưởng báo chí danh giá nhất thế giới Pulitzer trong 2 mùa gần đây đã được áp dụng bởi các công cụ AI hoặc những siêu công nghệ liên quan. Mà nếu không có những công cụ này, thì những tác phẩm báo chí xuất sắc đó đều không thể ra đời.
Báo chí đúng là cần nhiều phóng viên tác nghiệp tại hiện trường. Và công nghệ đang giúp báo chí giảm tải được phần lớn công việc này, qua đó sẽ tối ưu triệt để nguồn lực. Nhờ hàng tá công cụ AI hay phần mềm bình thường hiện nay, một phóng viên hoàn toàn có thể vừa chụp ảnh, vừa bóc băng, vừa phân tích, vừa viết bài hoặc vừa dựng được cả video cho một sự kiện truyền thông chỉ trong một thời gian ngắn thay vì phải cần tới cả một ekip cả chục người và mất cả ngày như trước.
Xu hướng đã và đang định hình
Những gì đề cập ở trên không phải là viễn cảnh hay tương lai, mà đã là những thực tế đang diễn ra trong thế giới báo chí hiện tại.
Trước tiên, việc báo chí buộc phải cắt giảm nhân sự, thu hẹp quy mô thì ai cũng biết. Dẫu vậy, những thống kê sau đây vẫn cần thiết để chúng ta nhìn thấy rõ được bức tranh và xu hướng báo chí buộc phải “tinh gọn”, song vẫn phải “đa năng” và “thiện chiến” về năng lực chuyên môn.
Theo báo cáo của Poynter (dựa trên dữ liệu Challenger), ngành tin tức Mỹ đã cắt khoảng 2.681 việc làm từ tháng 1 đến tháng 11/2023 và tiếp tục cắt giảm cho tới nay. Tương tự ở Anh và Bắc Mỹ, Press Gazette thống kê ít nhất 8.000 vị trí biên tập viên, phóng viên bị sa thải trong năm 2023 và tiếp tục giảm xuống còn khoảng 3.875 việc làm trong năm 2024. Trên bình diện toàn cầu, theo báo cáo của công ty tuyển dụng Challenger vào cuối năm 2023, ngành công nghiệp truyền thông nói chung đã chứng kiến hơn 20.000 người mất việc.
Điển hình là đài BBC đã thông báo cắt giảm 500 việc làm hồi tháng 7/2024, nhằm giúp tiết kiệm 200 triệu bảng Anh và trở thành một “tổ chức tinh gọn và linh hoạt hơn”. Trong khi đó, đài OFF Radio Kraków tại Ba Lan hồi cuối tháng 10/2024 đã gây sốc khi sa thải các biên tập viên để sử dụng “người dẫn chương trình” AI. Đến đầu năm nay, tờ Washington Post thông báo sẽ sa thải khoảng 4% lực lượng lao động, nhằm cắt giảm chi phí.
Như đã nói, việc tinh giảm bộ máy không phải là xu hướng của riêng báo chí, mà phần lớn ngành nghề trong xã hội, vì chỉ có cách tận dụng tối đa công nghệ và cắt giảm chi phí, đồng thời lại tối đa năng lực sản xuất và chất lượng sản phẩm, một cơ quan mới có thể đủ sức cạnh tranh và tồn tại trong kỷ nguyên “siêu công nghệ”.
Chính ngành công nghệ - những người vừa đưa thế giới bước vào kỷ nguyên AI - đang đi đầu và mạnh mẽ nhất trong việc tinh giản bộ máy. Theo Reuters, chỉ bốn hãng công nghệ Mỹ lớn nhất (Google, Microsoft, Amazon, Meta) đã sa thải tới tới 51.000 người trong vài tháng đầu năm 2023. Bước năm 2025, riêng Microsoft đã cắt thêm 7.000 nhân sự nhằm tái cấu trúc, sau khi đã từng sa thải tới 10.000 nhân viên vào năm 2023.
Ngay cả TikTok dù đang thống trị truyền thông xã hội và rất thành công trong kinh doanh cũng đã thông báo sa thải hàng trăm nhân viên trong lực lượng lao động toàn cầu của mình hồi cuối năm 2024, để chuyển hướng tập trung sang sử dụng AI trong việc kiểm duyệt nội dung và các hoạt động khác.
Vẫn biết rằng điều đó cũng có nghĩa, xã hội sẽ có ít phóng viên, nhà báo hơn và cả những tổ chức tin tức hơn. Nhưng báo chí, cũng như nhiều ngành nghề khác, không thể tránh khỏi bánh xe lịch sử.
Công nghệ có thể tự làm mọi công đoạn trong tòa soạn
Hiện, nhiều cơ quan báo chí quốc tế đã gấp rút xây dựng “tòa soạn tối ưu” với quy mô nhỏ gọn nhưng hiệu quả cao nhờ ứng dụng công nghệ. Báo New York Times là điển hình: Bên cạnh chiến lược thu phí kỹ thuật số thành công, NYT tích cực đào tạo nhân sự sử dụng AI cho các tác vụ thường nhật. Họ khuyến khích nhà báo dùng công cụ nội bộ như Echo để tóm tắt thông tin, đề xuất tiêu đề SEO, biên tập bài và soạn bản tin mạng xã hội. Tuy vậy, NYT cũng khẳng định báo chí của họ “luôn được phóng viên viết và biên tập bởi chuyên gia”, tức công đoạn cuối cùng và đạo đức báo chí vẫn luôn được kiểm soát bởi con người.
Trong khi đó, tờ The Guardian (Anh) xây dựng công cụ Typerighter tích hợp trong hệ thống soạn thảo của tòa soạn để giảm bớt gánh nặng công việc và nhân sự. Typerighter giống Grammarly, giúp tự động kiểm tra ngữ pháp, chính tả, tên riêng, thuật ngữ nhạy cảm (ví dụ tên các lãnh đạo) trong quá trình biên tập. Công cụ này “làm việc thầm lặng ở hậu trường” để tăng tốc sản xuất bài và duy trì chất lượng ngôn từ. Nhờ có Typerighter, nhân sự biên tập nhàn hơn, có thời gian tập trung vào các nhiệm vụ sáng tạo.
Còn ở Mỹ, hãng tin Associated Press (AP) đã dùng phần mềm Wordsmith để tự động viết hàng nghìn tin bài tài chính và thể thao. Tính đến nay, AP tự động hoá hơn 3.000 bài báo kết quả kinh doanh mỗi quý (gấp 10 lần so với trước khi dùng AI). Washington Post thì triển khai robot - biên tập Heliograf để tạo tin tức nhanh về tài chính, thể thao và đăng cập nhật lên mạng xã hội. Bloomberg ứng dụng AI xử lý bộ dữ liệu lớn, tạo bản tóm tắt tức thời về diễn biến thị trường chứng khoán và dự báo tài chính. Reuters có công cụ News Tracer quét mạng xã hội và dữ liệu thị trường để phát hiện tin nóng, xu hướng nổi bật rồi hỗ trợ nhà báo tạo bài nhanh chóng.
Tương lai của báo chí sẽ là những tòa soạn với rất ít nhân sự, ít phòng ban. Một phóng viên có thể làm được tất cả công đoạn trong quy trình báo chí. Sẽ không còn những tòa soạn cồng kềnh với hàng trăm người và với nhiều bộ phận khác nhau, ngay cả với các tổ chức truyền thông lớn.
Tất nhiên, sẽ cần thêm nhiều đánh giá và sự thận trọng khi áp dụng công nghệ để tối ưu hóa tòa soạn trong bối cảnh AI hay các công nghệ tự động liên quan vẫn còn mắc sai sót. Nhưng hãy lưu ý, kỷ nguyên AI mới chỉ bắt đầu và sẽ thông minh, chính xác hơn qua từng ngày. Do đó, báo chí cuối cùng rồi cũng sẽ phải đòi hỏi những “siêu tòa soạn” và những “siêu nhà báo”!
Những công nghệ giúp tòa soạn giảm nguồn lực và tăng năng suất
Để tối ưu tuyệt đối tòa soạn, báo chí hiện đại đang sử dụng đa dạng công cụ số và AI. Dưới đây là một số ví dụ tiêu biểu:
Mô hình ngôn ngữ AI: ChatGPT, Gemini hay các mô hình ngôn ngữ lớn (LLMs) được dùng để tạo ý tưởng, tóm tắt bài hoặc cá nhân hoá nội dung. New York Times khuyên nhân viên sử dụng AI để gợi ý tiêu đề, tạo câu hỏi phỏng vấn hoặc định dạng bài SEO. Forbes dùng phần mềm AI Bertie nội bộ để đưa ra dàn bài và đề xuất chủ đề dựa trên dữ liệu. Nhiều tòa soạn tích hợp AI ngay trong CMS của mình, tự động hoá việc gắn thẻ, phân loại bài viết, tối ưu SEO.
