Dự án đầu tư xây dựng tuyến đường sắt tốc độ cao trên trục Bắc - Nam đã được Bộ Chính trị và Ban Chấp hành Trung ương Đảng thống nhất chủ trương đầu tư toàn tuyến với vận tốc thiết kế 350 km/h, vận chuyển hành khách, đáp ứng yêu cầu lưỡng dụng phục vụ quốc phòng, an ninh, có thể vận tải hàng hóa khi cần thiết.

Đây là công trình đặc biệt quan trọng đối với phát triển đất nước, góp phần nâng tầm vị thế, cơ đồ của quốc gia trong kỷ nguyên mới nên cần các bộ, ngành cần quyết tâm cao, nỗ lực lớn, hành động quyết liệt để triển khai thực hiện.

Liên quan tới vấn đề này, bà Phạm Chi Lan, chuyên gia kinh tế hoàn toàn đồng ý về chủ trương xây dựng và phát triển đường sắt cao tốc Bắc - Nam. Bởi, Việt Nam là một đất nước trải dài từ Bắc vào Nam, và dù đã có nhiều phương tiện giao thông khác được đầu tư và phát triển, nhưng đường sắt cao tốc vẫn sẽ là một phương tiện cần thiết cho kinh tế phát triển trong tương lai.

Tuy nhiên, việc làm đường sắt các tốc thế nào, bao giờ làm, nguồn lực nào để làm và lựa chọn ra phương án nào để thực hiện vẫn đang gây ra sự băn khoăn cho giới chuyên gia.

Bà Phạm Chi Lan nhấn mạnh: Dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam được rất nhiều người đồng tình, nhưng cần phải nghiên cứu cực kỳ thấu đáo. Trên cơ sở đó, bà Lan đưa ra 4 vấn đề quan trọng xung quanh dự án này.

Thứ nhất, với phương án làm đường sắt cao tốc Bắc Nam hiện nay có 2 ý kiến. Chọn phương án làm đường sắt cao tốc với vận tốc 350km/h, chỉ dành cho việc chở người, giúp người Việt ăn sáng ở Hà Nội, tối tới Sài Gòn, hay lựa chọn phương án làm đường sắt có tốc độ vừa phải với vận tốc 250km/h, vừa chở người vừa chở hàng hóa.

Với 2 phương án trên, bà Lan tán thành với phương án thứ 2, vừa chở người vừa chở hàng hóa.

“Đối với Việt Nam, việc chở hàng hóa quan trọng hơn, vì chỉ để vận chuyển con người đã có nhiều sự chọn khác. Trong khi đó, vận chuyển hàng hóa với tốc độ nhanh, chi phí rẻ hơn thì chưa có nhiều. Vì vậy, phương án này có thể giúp tốc độ vận chuyển hàng hóa được cải thiện, chi phí cũng rẻ hơn, điều này có thể giúp kinh tế tăng lên”, bà Lan nhấn mạnh.

Cũng theo bà Lan, các quốc gia giàu có khi phát triển đường sắt cao tốc thường đã có thu nhập trung bình cao và người dân sẵn sàng chi trả. Tại Việt Nam, tỷ lệ người dân có khả năng chi trả cho việc sử dụng đường sắt cao tốc hiện vẫn còn là vấn đề lớn.

Thứ hai, lựa chọn nhà thầu nào để thực hiện dự án. Mới đây, Thủ tướng Chính phủ đã mời các doanh nghiệp lớn của Việt Nam tham gia vào các dự án lớn như đường sắt cao tốc. Theo chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan, đây là một động thái rất đáng mừng.

Bà Lan nhận định, trước đây, các dự án lớn thường do doanh nghiệp Nhà nước hoặc doanh nghiệp nước ngoài thực hiện, trong khi đó khu vực tư nhân trong nước không có vai trò đáng kể. 

Tuy nhiên, trong thời gian gần đây, khu vực tư nhân của Việt Nam đang phát triển rất mạnh mẽ, với nhiều doanh nghiệp đã đủ lớn mạnh và trưởng thành để tham gia vào các dự án quan trọng này. 

“Với tinh thần tự lực, tự cường, chúng ta rất cần tạo điều kiện để các doanh nghiệp tư nhân có cơ hội tham gia, có thể hợp tác với doanh nghiệp nước ngoài hoặc doanh nghiệp nhà nước để tận dụng công nghệ cao và nguồn lực tốt nhất”, bà Lan nói.

Thứ ba, cần đánh giá rõ lợi ích và rủi ro của dự án khi thực hiện. Bà Lan cho rằng, dự án đường sắt cao tốc Bắc Nam là dự án rất lớn, với số vốn ước tính lên đến 70 tỷ USD, do đó Việt Nam cần phải có một quá trình tham vấn rộng rãi, bao gồm ý kiến của các chuyên gia và cả đông đảo người dân.

“Với số vốn lớn, chúng ta không chỉ cần xem xét hiệu quả mà còn phải tính đến "chi phí cơ hội" của việc triển khai dự án. Nếu đầu tư quá sớm và quá nhiều vào đường sắt cao tốc, chúng ta có thể giảm đi nguồn lực để đầu tư vào những dự án quy mô nhỏ hơn hoặc trung bình nhưng có khả năng tạo ra tác động ngay lập tức đối với đời sống người dân và sự phát triển của đất nước. Những dự án này có thể bao gồm các lĩnh vực then chốt như chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, và công nghiệp hóa – hiện đại hóa”, bà Phạm Chi Lan nêu vấn đề.

Bà Lan đưa ra ví dụ, nếu chúng ta thực sự muốn thúc đẩy quá trình chuyển đổi số và chuyển đổi xanh, sẽ cần phải đầu tư rất nhiều vào hạ tầng và công nghệ. 

Nếu nguồn lực bị dồn quá nhiều vào dự án đường sắt cao tốc, mà không đủ để phân bổ cho các lĩnh vực quan trọng khác như công nghiệp hoặc nông nghiệp, thì chúng ta sẽ không đạt được các mục tiêu dài hạn về phát triển bền vững.

Bởi lẽ, việc phát triển kinh tế - xã hội đòi hỏi phải có sự tác động đồng bộ và lan tỏa đến nhiều ngành nghề khác nhau, chứ không chỉ dựa vào một hạ tầng giao thông duy nhất. Bản thân đường sắt cao tốc có thể mang lại những tác động tích cực trong dài hạn, nhưng không thể kỳ vọng nó sẽ tạo ra đột phá toàn diện trong mọi lĩnh vực.

Thứ tư, Việt Nam cần lưu tâm tới tác động của biến đổi khí hậu. Việt Nam cần đánh giá kỹ lưỡng về khả năng sạt lở, ngập lụt, và các nguy cơ thiên tai khác có thể xảy ra. Nếu không dự báo đầy đủ các rủi ro này, dự án có thể sẽ không mang lại hiệu quả như mong đợi.

“Cơn bão Yagi gần đây đã chứng minh sự khủng khiếp của biến đổi khí hậu. Nó không chỉ kéo dài trong 15 giờ mà hậu quả của nó có thể kéo dài đến 15 tháng, thậm chí 15 năm. Trong khi đó, đường sắt cao tốc dự kiến sẽ đi qua nhiều vùng miền Trung, nơi chịu ảnh hưởng mạnh từ các hiện tượng thời tiết cực đoan. Vì vậy, chúng ta cần nghiên cứu kỹ vấn đề này”, bà Lan nói.

Dựa trên những vấn đề này, bà Phạm Chi Lan hy vọng Quốc hội sẽ tính toán một cách thận trọng, chia nhỏ dự án thành các giai đoạn và dành thời gian nghiên cứu kỹ lưỡng trước khi ra quyết định.

Mới đây, Hội đồng thẩm định Nhà nước đề nghị Bộ Giao thông Vận tải rà soát tổng mức đầu tư hơn 67 tỷ USD dự án đường sắt tốc độ cao Bắc Nam, nhằm tính đúng, phù hợp.

Tại thông báo hôm nay, Hội đồng thẩm định Nhà nước đề nghị Bộ Giao thông Vận tải rà soát tổng mức đầu tư, quy mô đầu tư từng hạng mục trên cơ sở tính đúng, đủ và phù hợp tại bước lập Báo cáo nghiên cứu tiền khả thi. "Việc này phải phân tích dựa trên khung tiêu chuẩn áp dụng thực tiễn của các dự án tương đồng trên thế giới và phù hợp với điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội Việt Nam", Hội đồng thẩm định lưu ý.

Bộ Giao thông Vận tải cũng cần rà soát lại đánh giá về hiệu quả kinh tế - xã hội, tài chính của dự án. Cơ quan này làm rõ phương án huy động, khả năng cân đối vốn cho dự án. Việc này phải bảo đảm khả thi, đúng quy định.