Khi Lào chuẩn bị khởi động một đoạn của tuyến đường sắt cao tốc xuyên Á kết nối Trung Quốc với Singapore, dự án này đã được coi là nguyên nhân để ăn mừng đối với một số người nhưng lại là mối lo của những người khác.

Tuyến đường sắt cao tốc tại Lào dài 414 km, trị giá 5,9 tỷ USD do Trung Quốc tài trợ dự kiến sẽ khai trương vào tháng 12 năm nay và sẽ chạy theo một nửa chiều dài đất nước, từ Boten, trên biên giới phía bắc của Lào với Trung Quốc tới Viêng Chăn, trên biên giới với Thái Lan.

Dự án đang trên đà trở thành dự án hoàn thành đầu tiên của Sáng kiến Vành đai và Con đường tại Đông Nam Á và được kỳ vọng rộng rãi sẽ thúc đẩy thương mại và du lịch giữa hai nước và hơn thế nữa.

Đặc biệt, các doanh nghiệp ở tỉnh Nong Khai, Thái Lan, nằm ngay bên kia sông Mekong với Viêng Chăn, đang hy vọng thu được lợi nhuận từ sự gia tăng du khách Trung Quốc và đã đề xuất nhiều kế hoạch khác nhau. Từ xây dựng một công viên giải trí mới và cơ sở hạ tầng nâng cấp đến đại tu các thủ tục hải quan và tạo ra một trung tâm thương mại đặc biệt để thu hút người Trung Quốc qua biên giới.

Nhưng một số nhà phê bình cảnh báo rằng tại Lào, sự thúc đẩy kinh tế khó có thể lan rộng trong dân chúng và nước này có thể gặp khó khăn trong việc trả các khoản vay của Trung Quốc. Có nghĩa là họ có thể phải nhượng bộ cho Trung Quốc trong việc sử dụng đất đai hoặc các nguồn tài nguyên khác. Họ cũng cảnh báo tiềm năng của du lịch quá mức có thể làm tổn thương một số địa điểm nổi tiếng nhất của đất nước, chẳng hạn như Di sản Thế giới Luang Prabang.

Phấn khích nhưng đi kèm hoài nghi

Theo Ngân hàng Thế giới, việc mở tuyến đường sắt cao tốc Lào có thể làm tăng dòng chảy thương mại giữa Trung Quốc và Lào từ 1,2 triệu tấn năm 2016 lên 3,7 triệu tấn vào năm 2030.

Tuyến đường sắt cao tốc này sẽ cắt giảm thời gian đi từ Viêng Chăn đến biên giới Trung Quốc xuống dưới 4 giờ, so với 15 giờ đi ô tô. Tại Boten, tuyến đường sắt cao tốc sẽ kết nối với một tuyến đường dài 595km hướng về phía bắc dẫn đến Côn Minh ở tỉnh Vân Nam, Trung Quốc. Đầu phía nam sẽ kết nối với một phần của tuyến đường sắt ở Thái Lan, nối liền Nong Khai với thủ đô Bangkok của Thái Lan qua Nakhon Ratchasima.

Mặc dù mạng lưới đường sắt lớn hơn này là lý do khiến một số nhà kinh tế phấn khởi, nhưng cũng có những lo lắng về chi phí liên quan và khả năng trả nợ của Lào với Trung Quốc.

Theo Vannarith Chheang, một thành viên tại Viện nghiên cứu ISEAS-Yusof Ishak có trụ sở tại Singapore, dự án khổng lồ này trị giá khoảng 1/3 GDP của Lào và quốc gia này đã gánh khoản nợ ước tính 1,5 tỷ USD với Trung Quốc.

“Trung Quốc được cho là đã bắt đầu trì hoãn hoặc xóa một số khoản nợ mà Lào đang tích cóp để trả cho việc xây dựng tuyến đường sắt cao tốc và các dự án khác do Trung Quốc hậu thuẫn để đổi lấy việc chuyển giao tài sản,” ông Chheang viết trong một bài báo vào tháng trước.

Phần dự án của Thái Lan cũng sẽ phải chịu một khoản tiền nợ khổng lồ, với giai đoạn đầu của tuyến đường sắt Thái Lan (đoạn nối dài 253km giữa Bangkok và Nakhon Ratchasima) có giá khoảng 5 tỷ USD. Với quy mô nền kinh tế lớn hơn, mối bận tâm về chi phí của Thái Lan có vẻ ít hơn so với Lào. Tuy nhiên, với nguồn tài chính công của Thái Lan đã bị ảnh hưởng lớn từ đại dịch Covid-19, cũng có những câu hỏi đặt ra về giai đoạn hai, tuyến đường Nakorn Ratchasima-Nong Khai sẽ được tài trợ như thế nào.

Chính phủ Thái Lan đã cấp cho Tập đoàn Thiết kế Đường sắt Trung Quốc và Đường sắt Quốc tế Trung Quốc một hợp đồng trị giá 50 tỷ Baht để mua đường ray và toa tàu; lắp đặt hệ thống điện, tín hiệu và thông tin liên lạc; giám sát đào tạo nhân sự cũng như để vận hành và bảo trì đường sắt.

Greg Raymond, một chuyên gia về Đông Nam Á tại Đại học Quốc gia Australia cho biết, Chính phủ Lào quyết tâm để nước này rời khỏi hàng ngũ các nước kém phát triển nhất và coi “cơ sở hạ tầng quy mô lớn là giải pháp”.

Rủi ro và cơ hội

Tuy nhiên, các nhà phê bình cũng nói rằng chi phí tài chính chỉ là một khía cạnh của dự án. Họ cảnh báo tình trạng phát triển quá mức và du lịch quá mức cũng là những rủi ro, đặc biệt là ở những khu vực nổi tiếng với sự yên tĩnh và thanh bình, chẳng hạn như Di sản Thế giới Luang Prabang và Vang Vieng. Đây đều là nơi có các ga tàu trên tuyến đường sắt cao tốc Trung-Lào và dự kiến sẽ trải qua những thay đổi lớn khi nó đi vào hoạt động.

Mối quan tâm đặc biệt cao đang ngày càng hiện hữu đối với thành phố cổ Luang Prabang, di sản thế giới vốn đang chịu nhiều áp lực từ việc xây dựng các con đập trên sông Mekong.

Vào tháng 3, Unesco đã tư vấn cho chính phủ Lào tiến hành đánh giá tác động đối với các kế hoạch cho dự án thủy điện Luang Prabang đồ sộ, nằm cách Di sản Thế giới chỉ 25 km về phía thượng lưu.

Brian Eyler, Giám đốc Chương trình Đông Nam Á tại Trung tâm Stimson, cho biết: “Giá trị của di sản văn hóa quý giá nhất của Lào đang bị đe dọa bởi cả con đập ở thượng nguồn và tuyến đường sắt cao tốc mới đến từ Trung Quốc.

Diện tích thực tế của Di sản Thế giới được Unesco công nhận này chỉ khoảng 8km2 và là nơi có các điểm du lịch chính của thị trấn bao gồm khách sạn và nhà hàng.

"Một khu vực nhỏ như vậy không được xây dựng hoặc không thể thích ứng cho một lượng lớn khách du lịch Trung Quốc có thể đến thăm từ tỉnh Vân Nam của Trung Quốc cũng như từ những nơi khác đến bằng đường sắt cao tốc".

Tuy nhiên, ở phía bên kia sông Mekong, nhiều người coi khách du lịch dự kiến là một động lực cho vùng đông bắc Thái Lan.

Varavudh Meesaiyati, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Thái Lan của Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào, cho biết trong khi miền nam Thái Lan từ lâu đã được hưởng lợi từ việc du khách Trung Quốc đến thăm Bangkok, Chiang Mai và các khu nghỉ dưỡng bãi biển, đường sắt cao tốc của Lào có thể đưa thêm nhiều khách Trung Quốc đến Isaan của Thái Lan.

Varavudh cho biết: “Chúng tôi mong đợi nhiều người Trung Quốc sẽ sang Thái Lan” và nói thêm rằng chi phí cũng như thời gian dành cho việc xuất khẩu các mặt hàng nông sản như xoài hoặc sầu riêng từ Thái Lan sang Trung Quốc sẽ được giảm bớt, mặc dù ông thừa nhận rằng cũng sẽ có một làn sóng trái cây nhập khẩu theo hướng ngược lại sẽ tạo ra sự cạnh tranh cho các nhà cung cấp địa phương.

Một báo cáo của Ngân hàng Thế giới vào năm 2020 ước tính dự án đường sắt Lào-Trung có thể giảm 40-50% chi phí vận tải giữa Côn Minh và Viêng Chăn, và giữa Côn Minh và cảng Laem Chabang ở Thái Lan.

Lợi ích cho số ít?

Những người hoài nghi cảnh báo rằng trong quá khứ, chỉ một phần nhỏ dân số Lào được hưởng lợi từ mô hình phát triển của chính phủ họ. Những người khác nói rằng Trung Quốc sẽ được hưởng lợi nhiều hơn từ việc mở tuyến đường sắt so với Lào.

Aat Pisanwanich, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Thương mại Quốc tế tại Đại học Phòng Thương mại Thái Lan, nói rằng Lào sẽ chỉ nhận được “khoảng 40% tổng thu nhập từ du lịch” vì “hầu hết các doanh nghiệp du lịch ở Lào đều do người Trung Quốc làm chủ” .

Hiện đã có hơn một chục đặc khu kinh tế ở Lào, nhưng khoảng một nửa trong số đó do các công ty Trung Quốc điều hành.

Trong số đó có Đặc khu kinh tế Tam giác vàng, được cấp hợp đồng thuê 99 năm vào năm 2007 và bao gồm các dự án căn hộ, bệnh viện và sòng bạc.

Khu vực này được điều hành bởi Kings Romans, một công ty có đăng ký tại Hong Kong mà người sáng lập Zhao Wei đã bị Hoa Kỳ trừng phạt vào năm 2018 vì “tham gia buôn bán ma túy, buôn người, rửa tiền, hối lộ và buôn bán động vật hoang dã. Phần lớn trong số các tội danh đó được tạo điều kiện thông qua Sòng bạc Kings Romans nằm trong Đặc khu kinh tế Tam giác vàng.