“Đây không phải là một cuộc chiến kéo dài 20 năm. Đã có 20 cuộc chiến kéo dài 1 năm”, một quan chức quân đội Mỹ nói để thể hiện sự thất vọng với tư duy ngắn hạn, nhiều sai lầm và sự thiếu nhất quán của bốn chính quyền trong 20 năm qua.

Các cuộc phỏng vấn với gần chục quan chức và chuyên gia Mỹ hiện tại và trước đây đã nêu bật những thất bại đã làm tê liệt nỗ lực của Mỹ trong việc ổn định Afghanistan. Suốt 20 năm qua, Washington đã chi hơn 1 nghìn tỷ USD, khiến hơn 2.400 quân nhân Mỹ và hàng chục nghìn người Afghanistan thiệt mạng, trong đó có nhiều dân thường.

Hai chính quyền của đảng Cộng hòa và hai chính quyền của đảng Dân chủ đã đấu tranh để chống lại tham nhũng và vi phạm nhân quyền khi họ tìm cách nuôi dưỡng nền dân chủ và pháp quyền, xây dựng một quân đội Afghanistan mạnh mẽ và giữ cho những người Mỹ tránh khỏi sự mệt mỏi vì chiến tranh.

Họ đã thúc đẩy một chính quyền trung ương đầy quyền lực ở một đất nước mà trong nhiều thế kỷ, các bộ lạc được hưởng quyền tự trị địa phương. Các chương trình xóa bỏ ma túy của họ càng khiến những người dân ở các thành trì nông thôn của Taliban trở nên chống đối khi họ dựa vào việc trồng cây thuốc phiện để tồn tại.

Những thiếu sót về tình báo cũng là vấn đề, bao gồm cả tuần trước khi chính quyền của Tổng thống Mỹ Joe Biden dự đoán sẽ mất vài tháng để Taliban tiến vào Kabul. Thực tế, họ chỉ mất vài ngày.

Chính phủ Mỹ vẫn có một số thành công không thể phủ nhận. Mỹ và các đối tác đã giúp cải thiện vô số cuộc sống ở một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới, thúc đẩy quyền của phụ nữ và trẻ em gái, hỗ trợ các phương tiện truyền thông độc lập và xây dựng trường học, bệnh viện và đường xá.

Nhưng tất cả những điều đó hiện đang bị đe dọa.

Cuộc chiến tại Iraq làm phân tâm

20 năm trước, cựu Tổng thống George W. Bush đã tuyên bố "cuộc chiến chống khủng bố" và lật đổ chính phủ Taliban ở Kabul, kẻ đã tiếp tay cho các tay súng al Qaeda chịu trách nhiệm cho các cuộc tấn công khủng bố năm 2001. Chiến lược đã hoạt động. Trong một thời gian, Taliban đã bị đánh tan và al Qaeda đã chạy trốn.

Tuy nhiên, các cựu quan chức và chuyên gia cho rằng thay vì nỗ lực bảo vệ Afghanistan trước sự trỗi dậy của Taliban, chính quyền Bush đã chuyển hướng nguồn lực, nhân sự và thời gian để xâm lược Iraq do tuyên bố sai lầm rằng chính phủ độc tài của Saddam Hussein đã có vũ khí bất hợp pháp cho các chương trình hủy diệt hàng loạt.

“Mỹ đã bị phân tâm bởi cuộc chiến ở Iraq trong vài năm", Bà Lisa Curtis, cựu phân tích viên của CIA và chuyên gia khu vực nói và cho rằng "Cuộc chiến ở Afghanistan là điều đúng đắn để tiêu diệt Taliban. Thật không may, ngay sau khi chúng tôi đánh đuổi Taliban, thì nhiều sự chú ý hơn bắt đầu đổ dồn vào cuộc chiến ở Iraq".

Các quan chức nói rằng nỗi ám ảnh của chính quyền Bush đối với Iraq đã khiến chiến lược Afghanistan của họ bị đình trệ. Khi Tổng thống Barack Obama nhậm chức vào năm 2009, thông điệp hỗn hợp vẫn tiếp tục.

Ông tìm cách giảm bớt lực lượng của Mỹ ở Afghanistan nhưng đồng ý tăng cường nỗ lực để gây áp lực buộc Taliban tham gia các cuộc đàm phán hòa bình. Trong một bài phát biểu tại West Point vào tháng 11/2009, ông nói rằng ông sẽ gửi thêm 30.000 quân, nhưng nói thêm rằng "sau 18 tháng, quân đội của chúng tôi sẽ bắt đầu trở về nhà".

Nạn tham nhũng 

Với tư cách là một ứng cử viên Tổng thống, ông Obama gọi Afghanistan là “cuộc chiến tốt đẹp”, tương phản với thảm họa quân sự ở Iraq. Mức quân số của Mỹ tới Afghanistan đã tăng lên hơn 90.000 người vào năm 2010, cũng như số tiền tài trợ leo thang.

Trong nhu cầu tuyệt vọng về một chính phủ ổn định, Mỹ đã làm việc với những người Afghanistan có ảnh hưởng nhưng dính líu đến tham nhũng và vi phạm nhân quyền. Ông Peter Galbraith, cựu đại sứ Mỹ từng là phó đại diện của Liên Hợp Quốc tại Afghanistan, cho biết chiến lược chống nổi dậy của Mỹ nhấn mạnh sự cần phải có một “đối tác địa phương”.

Điều đó đã khiến Mỹ, Liên Hợp Quốc và các quốc gia khác hợp pháp hóa các chính phủ kế tiếp của Afghanistan, chấp nhận tham nhũng tràn lan ngay cả khi họ thúc đẩy các nỗ lực chống tham nhũng.

Ông nói Galbraith, chính sách đó được minh họa bằng những lời chúc phúc mà Washington, các quốc gia khác và Liên Hợp Quốc dành cho các cuộc bầu cử tổng thống năm 2009, 2014 và 2019 mặc dù biết có gian lận lớn và những bất thường khác.

Một cựu quan chức chính phủ cấp cao nói rằng: “Chúng tôi không có đủ công cụ để loại bỏ tận gốc nạn tham nhũng phổ biến trong xã hội".

Tham nhũng cũng lây nhiễm sang quân đội Afghanistan, nơi mà Mỹ đã phân bổ 88 tỷ đô la trong hai thập kỷ. Mỹ không bao giờ hoàn toàn khắc phục được vấn đề "binh lính ma", quân đội không tồn tại được liệt kê trong danh sách bởi các chỉ huy để nhận lương từ những người này. 

Vì vậy, trong khi lực lượng an ninh Afghanistan có 300.000 quân trên giấy tờ, con số thực tế thấp hơn nhiều. Một báo cáo năm 2016 của một cơ quan giám sát của chính phủ Mỹ cho thấy, chỉ riêng ở tỉnh Helmand, khoảng 40 đến 50% binh lính không tồn tại.

Vấn đề của Pakistan

Các quan chức hiện tại và cựu quan chức Mỹ nói rằng Taliban sẽ không thể thắng nếu các chính quyền Mỹ liên tiếp hành động để chấm dứt các hỗ trợ khác mà Pakistan và cơ quan Tình báo Liên Dịch vụ (ISI) của họ dành cho quân nổi dậy.

Christine Fair, một chuyên gia của Đại học Georgetown về quân đội Pakistan cho biết: “Nếu không có Pakistan, Taliban sẽ đơn giản là một mối phiền toái. Họ sẽ không phải là một lực lượng chiến đấu có năng lực".

Islamabad liên tục phủ nhận việc ủng hộ Taliban như một phần chiến lược nhằm đảm bảo một chính phủ đồng minh ở Afghanistan để giảm ảnh hưởng của Ấn Độ.

Người dân phản đối chiến tranh

Tổng thống Donald Trump nhậm chức vào năm 2017 đã cam kết chấm dứt điều mà ông gọi là “những cuộc chiến tranh bất tận vô lý”. Tính toán của ông Trump là người Mỹ chỉ đơn giản không đủ quan tâm đến Afghanistan để tiêu hàng tỷ đô la mỗi năm trong khi vẫn có những người lính thiệt mạng.

Điều này dẫn đến một thỏa thuận với Taliban vào tháng 2/2020 để rút hoàn toàn quân đội Mỹ ra khỏi khu vực nếu lực lượng nổi dậy đáp ứng các điều kiện nhất định. Chính phủ Afghanistan đã bị loại khỏi các cuộc đàm phán. Ông John Bolton, một cựu quan chức trong các nhiệm kỳ Tổng thống Bush và Trump, chia sẻ rằng thỏa thuận là sai lầm lớn nhất của Trump và lẽ ra ông Biden nên đánh giá lại nó.

Tuy nhiên, ông Biden đã tiếp tục rút lui hoàn toàn theo lời khuyên của các nhà lãnh đạo quân đội Hoa Kỳ và không phân loại hồ sơ xin thị thực đặc biệt tồn đọng từ những người Afghanistan đang gặp rủi ro vì họ làm việc cho chính phủ Hoa Kỳ, dẫn đến một hoạt động sơ tán hỗn loạn.

Ông John Bolton đã nghi ngờ về nỗ lực quân sự ở Afghanistan sau chuyến đi đến Kabul năm 2009, điều này đã khiến ông tin rằng Mỹ đang bị mắc kẹt trong một cuộc chiến không hồi kết.

Một quan chức Mỹ khác nói rằng cuộc thăm dò nội bộ cho thấy hầu hết người Mỹ ủng hộ việc rút quân, khiến Tổng thống Biden khá thoải mái trong quyết định của mình mà không điều tra sâu hơn. Một cuộc thăm dò của Ipsos vào tháng 4/2021 đã xác nhận rằng đa số người Mỹ ủng hộ quyết định của ông Biden.

Điều vẫn chưa rõ ràng là người Mỹ sẽ nhìn nhận quyết định của ông Biden như thế nào sau khi nhìn thấy hình ảnh trực thăng quân sự của Mỹ sơ tán người dân trên nóc đại sứ quán Mỹ và người Afghanistan tràn ra sân bay, tuyệt vọng rời đi. Nên nhớ, ông Biden từng tuyên bố vào tháng 7 rằng điều này sẽ không xảy ra.