Nam Sudan, quốc gia trẻ nhất thế giới đang đối mặt với một trong những cuộc khủng hoảng kinh tế tồi tệ nhất thế giới. Đất nước Đông Phi này, tách khỏi Sudan vào năm 2011 sau nhiều thập kỷ nội chiến, hiện phải vật lộn với lũ lụt nghiêm trọng, đồng tiền mất giá và sự sụt giảm thảm khốc về doanh thu từ mặt hàng xuất khẩu chính là dầu mỏ.

Khủng hoảng cùng cực

Dù nhiều quốc gia châu Phi đều đang gặp khó khăn về tài chính, song nỗi thống khổ của lại ở một cấp độ hoàn toàn khác. Các công chức Nam Sudan đã không được trả lương trong một năm. Nhà chức trách đã hủy bỏ một cuộc bầu cử tổng thống, nói rằng họ không có đủ tiền mặt để tổ chức đăng ký cử tri.

Những người lính không được trả lương đang bỏ các tiền đồn ở vùng nông thôn và đổ xô đến các thị trấn để mưu sinh. Cảnh sát đã bỏ việc, cho phép tội phạm hoành hành. Giáo viên trường công và nhân viên y tế đã đình công trong nhiều tháng.

Tuyệt vọng vì thất thu, Chính phủ Nam Sudan đã áp dụng mức thuế 300 USD cho mỗi xe tải viện trợ quốc tế khi vào quốc gia không giáp biển này, và một lần nữa khi rời đi. Các cơ quan viện trợ cho biết thuế xe tải làm tăng thêm 339.000 USD mỗi tháng vào chi phí duy trì sự sống cho người dân Nam Sudan nghèo đói.

Chính phủ Nam Sudan hiện cũng đang đánh thuế các phương tiện và vật tư thuộc về lực lượng gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc gồm 14.000 người đồn trú tại quốc gia này. Lực lượng gìn giữ hòa bình, do thiếu tiền để mua xăng, đã dừng các cuộc tuần tra an ninh hàng ngày xung quanh hàng chục trại tị nạn, nơi có gần 200.000 người từ Sudan đang bị chiến tranh tàn phá.

“Nền kinh tế của chúng ta đang chịu áp lực”, Bộ trưởng Tài chính Nam Sudan, Marial Dongrin Ater phát biểu trên truyền hình gần đây. “Tổng thống muốn chúng ta tăng cường huy động doanh thu ngoài dầu mỏ. Tôi quyết tâm thực hiện chỉ thị của ông ấy”.

Tình thế bế tắc chính trị của Nam Sudan

Quyết định đánh thuế đoàn xe viện trợ cho chính nước mình đã khiến Nam Sudan bất đồng với các nhà tài trợ lớn nhất của mình. Mỹ, nước đã đóng góp hơn 508 triệu USD viện trợ cho Nam Sudan trong năm nay, đã hạn chế thị thực nhập cảnh cho các quan chức chịu trách nhiệm về quyết định này.

"Khi các nhà lãnh đạo Nam Sudan tranh giành quyền lực và không tổ chức được các cuộc bầu cử đáng tin cậy và hòa bình, người dân Nam Sudan phải gánh chịu hậu quả", Mỹ, Vương quốc Anh và Na Uy cho biết trong một tuyên bố chung vào tháng trước.

"Hàng triệu người phải đối mặt với tình trạng mất an ninh lương thực nghiêm trọng năm này qua năm khác", tuyên bố cho biết. Cả ba quốc gia đều cáo buộc các nhà lãnh đạo Nam Sudan sử dụng cuộc khủng hoảng tài chính để che đậy sự thiếu ý chí chính trị trong việc tổ chức bầu cử.

Nam Sudan dự kiến ​​sẽ tổ chức bầu cử vào tháng 12 để chọn ra những nhà lãnh đạo kế nhiệm chính phủ lâm thời hiện tại, do Tổng thống Salva Kiir và Phó Tổng thống thứ nhất Riek Machar đứng đầu. Các đồng minh vũ trang của Kiir và Machar đã chiến đấu trong cuộc nội chiến kéo dài năm năm với nhau, và hiệp định hòa bình năm 2018 chấm dứt giao tranh đã ấn định lịch trình cho các cuộc bầu cử.

Lần trì hoãn bầu cử đầu tiên diễn ra vào năm 2022, và tháng trước chính phủ lại tiếp tục hoãn bầu cử, lần này là đến năm 2026.

Xuất khẩu dầu, thường chiếm hơn 90% doanh thu của chính phủ, đã bị dừng lại vào tháng 2 sau khi đường ống chính bị hư hại. Đường ống này vận chuyển khoảng hai phần ba trong số 150.000 thùng dầu xuất khẩu mỗi ngày của Nam Sudan qua Sudan, quốc gia láng giềng bị chiến tranh tàn phá, đến một cảng xuất khẩu trên Biển Đỏ.

Theo các nhà phân tích và quan chức chính phủ, đoạn đường ống bị hư hại nằm ở Sudan, quốc gia đang phải chiến đấu với cuộc nội chiến, nằm trong vùng chiến sự đang diễn ra và sẽ cần nhiều tháng để sửa chữa phức tạp.

Các nhà phân tích khu vực lo ngại rằng việc xuất khẩu dầu bị gián đoạn có thể làm bùng phát lại cuộc nội chiến ở Nam Sudan, vốn bắt đầu từ các phe phái đấu đá nhau vì doanh thu từ dầu mỏ giảm và kết thúc bằng cái chết của 400.000 người.

“Đây là thời điểm rất khó khăn trong lịch sử lập quốc của Nam Sudan,” Daniel Akech, nhà phân tích tại International Crisis Group - một cơ quan nghiên cứu có trụ sở tại Brussels, cho biết. “Nếu không có xuất khẩu dầu, sẽ rất khó để tài trợ cho chính phủ chuyển tiếp. Cách duy nhất để thoát khỏi cuộc khủng hoảng này là tiếp tục xuất khẩu dầu”.

Khó khăn chồng chất khó khăn

Theo Ngân hàng Thế giới (World Bank), Nam Sudan đứng đầu danh sách các quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất do giá lương thực tăng đột biến. Sau khi lạm phát lương thực tăng vọt lên hơn 164% vào tháng 7, khiến giá các mặt hàng chủ lực như cao lương và đậu lên mức chưa từng thấy kể từ khi quốc gia này giành được độc lập.

Chính quyền Nam Sudan đã triển khai cảnh sát đến các chợ để ngăn chặn tình trạng tăng giá. Nhưng nỗ lực này gặp trở ngại lớn: Không được trả lương trong gần một năm, hàng trăm binh lính và cảnh sát đã bỏ nhiệm vụ.

“Tình hình thật không thể chịu đựng được,” một cựu chiến binh Nam Sudan 38 tuổi, hiện đang làm tài xế xe tải ở nước láng giềng Uganda cho biết. “Tôi phải rời khỏi đó để tìm cách nuôi sống gia đình. Trong suốt sự nghiệp của mình, tôi chưa bao giờ phải chờ đợi lâu như vậy để được trả lương”.

Với việc các nhân viên an ninh bỏ việc, nạn cướp bóc và cướp bóc đã tăng vọt. Liên hợp quốc đã ghi nhận hơn 230 vụ tấn công vào các cơ quan cứu trợ trong nửa đầu năm 2024, bao gồm cả các vụ cướp đoàn xe cứu trợ và cướp bóc các cửa hàng thực phẩm.

Tổ chức Bác sĩ Không biên giới cho biết xe tải giao hàng y tế thường xuyên bị nhắm mục tiêu. Tuần trước, tổ chức từ thiện này đã dừng hoạt động ở một khu vực phía nam sau khi hai xe của tổ chức bị cướp và cướp bóc. Đây là vụ tấn công thứ ba trong khu vực trong nhiều tháng.

Theo Liên hợp quốc, giá lương thực tăng vọt và lũ lụt lịch sử do hiệu ứng thời tiết El Nino gây ra, mang theo mưa lớn đến Nam Sudan và tình trạng hạn hán ở xa hơn về phía nam, khiến 75% trong số 12 triệu người dân Nam Sudan phụ thuộc vào viện trợ nhân đạo.

Trong nhiều thế hệ, người dân sống trên các đồng bằng màu mỡ của Nam Sudan đã dựa vào nghề đánh bắt cá trong mùa lũ và trồng cao lương khi nước rút.

Nhưng trong những năm gần đây, họ không thể trông chờ vào bất kỳ nguồn thu nhập nào, vì mực nước kỷ lục ở Hồ Victoria, nằm giữa Uganda, Kenya và Tanzania ở phía nam, chảy xuống hạ lưu, buộc hàng triệu người phải rời bỏ nhà cửa và làm ngập đất nông nghiệp.

Lũ lụt năm nay cũng đã nhấn chìm 38 trong số 70 huyện của Nam Sudan, đã buộc gần một triệu người phải chạy trốn đến những nơi trú ẩn đông đúc trên vùng đất cao hơn, không có nhu yếu phẩm. Tổ chức cứu trợ quốc tế Oxfam đã ghi nhận hơn 40 ca tử vong do đói chỉ riêng tại một huyện ở Nam Sudan trong ba tháng qua.

"Những trận mưa lớn đã khiến mọi thứ trở nên tồi tệ hơn, giáng một đòn cuối cùng vào hàng ngàn người đang chết đói", Manenji Mangundu, giám đốc quốc gia của Oxfam tại Nam Sudan cho biết. "Tình hình đặc biệt tồi tệ hơn ở những nơi trú ẩn, nơi mọi người bị nhồi nhét mà không có thức ăn, nước hoặc điều kiện vệ sinh phù hợp".

Theo các quan chức Liên hợp quốc, chính quyền Nam Sudan vẫn chưa chuyển 76 triệu USD mà họ đã hứa sẽ gửi vào tháng 7 để hỗ trợ nạn nhân lũ lụt. Chương trình Lương thực Thế giới (WFP) của Liên hợp quốc cho biết họ chỉ có chưa đến một nửa trong số hơn 680 triệu USD cần thiết để hỗ trợ hàng triệu người đang phải đối mặt với tình trạng thiếu lương thực tại Nam Sudan.

Theo Bộ Tài chính Nam Sudan, tổng sản phẩm quốc nội nước này đã suy giảm 5% từ năm ngoái đến năm nay. Ngân hàng trung ương hết dự trữ để hỗ trợ đồng nội tệ, khiến đồng tiền mất hơn 80% giá trị so với USD kể từ tháng 1. Và lạm phát đã tăng vọt lên hơn 90%.

Nguyễn Khánh