Thận trọng khi trùng tu Di sản văn hoá

Mặc dù lãnh đạo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thái Nguyên đã giải thích rằng trước khi tiến hành phá dỡ, cơ quan đã tiến hành khảo sát để xác định tình trạng của các hạng mục như đền Mẫu Thượng Ngàn, đền Thượng, đền Trung, phủ các vị công chúa, đình Niêng, lầu chuông, nhà đón khách và nhà công vụ.

Do những công trình này đã xuống cấp nghiêm trọng, với hiện tượng sụt lún, rạn nứt và thấm dột, tiềm ẩn nguy cơ sập đổ. 

Tuy nhiên, điều đáng lưu tâm không chỉ nằm ở việc xây dựng mới mà còn ở quy trình thực hiện công tác tu bổ. Theo quy định của Luật Di sản văn hóa, mọi hoạt động tu bổ, tôn tạo đối với các di tích cấp quốc gia phải được thẩm định và phê duyệt một cách chặt chẽ từ Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. 

Bất kỳ sự thay đổi nào liên quan đến kiến trúc nguyên gốc đều phải được xem xét kỹ lưỡng nhằm bảo đảm không làm mất đi giá trị lịch sử, nghệ thuật và văn hóa của di tích đó.

Vậy trong trường hợp của đền Đuổm, các cơ quan có liên quan đã thực hiện đúng quy trình này hay chưa? Nếu việc tháo dỡ được thực hiện mà không có sự thẩm định đầy đủ, thì đây rõ ràng là một vấn đề nghiêm trọng.

Thực tế, trong những năm gần đây, không ít trường hợp tu bổ di tích tại Việt Nam đã tạo ra những cuộc tranh cãi, thậm chí dẫn đến việc biến dạng hoặc làm mất đi giá trị gốc của các công trình. 

Một số di tích sau khi được "trùng tu" đã trở nên không còn quen thuộc, không còn giữ lại vẻ đẹp cổ kính vốn có.

Nguyên nhân của vấn đề này đến từ nhiều yếu tố, trong đó đáng chú ý là việc thiếu sự giám sát chặt chẽ, quy trình thẩm định chưa được thực hiện đúng quy định, và đặc biệt là sự thiếu hiểu biết trong cách tiếp cận bảo tồn di sản.

Nhìn vào những công trình trùng tu không thành công trước đây, ta có thể nhận thấy rằng sự vội vàng trong thi công, cùng với việc chạy theo tính hoành tráng mà quên đi bản chất tâm hồn của di tích, đã đưa đến những bài học rất đáng nhớ.

Làm sao cho đúng?

Vụ việc của đền Đuổm đã đặt ra một thách thức cấp bách, làm thế nào để bảo tồn di sản vừa bảo vệ được giá trị nguyên vẹn của di tích, vừa đáp ứng nhu cầu sửa chữa, gia cố nhằm đảm bảo sự bền vững. 

Một trong những nguyên tắc quan trọng nhất trong công tác bảo tồn di sản là "tu bổ nguyên trạng," tức là cần hạn chế tối đa những can thiệp có khả năng làm thay đổi kiến trúc gốc. 

Các chuyên gia bảo tồn luôn nhấn mạnh rằng, việc thay thế chỉ nên được áp dụng trong những trường hợp bất khả kháng, khi các phương án gia cố hoặc phục dựng theo nguyên bản không thể thực hiện.

Từ câu chuyện của đền Đuổm, dễ thấy rằng công tác quản lý nhà nước về bảo tồn di sản cần được thực hiện nghiêm túc và có hệ thống hơn. Trước tiên, các cơ quan quản lý cần xây dựng quy trình kiểm soát chặt chẽ, từ khâu khảo sát và lập kế hoạch tu bổ đến giám sát thi công. 

Việc lấy ý kiến từ các chuyên gia văn hóa cũng như người dân địa phương cần được coi trọng, vì họ là những người am hiểu nhất về giá trị và ý nghĩa của di tích.

Bên cạnh đó, cần thiết lập những chế tài nghiêm ngặt đối với các trường hợp vi phạm trong công tác trùng tu và tôn tạo. Nếu chúng ta không có những phương pháp đúng đắn, nguy cơ đánh mất những giá trị lịch sử quý báu mà tổ tiên để lại là rất lớn. Thực tế cho thấy, nhiều di tích sau khi được "khoác áo mới" một cách không đúng cách, đã rơi vào tình trạng không thể khôi phục.

Ngược lại, vẫn có những nơi quá cẩn trọng và máy móc. Khi thấy mái di tích bị xô lệch hay mưa dột, thay vì khắc phục tạm thời, họ lại lập kiến nghị xin tu bổ và đợi cho đến khi được giải quyết. Điều này thường dẫn đến tình trạng công trình càng thêm hư hại. Thiết nghĩ, đây không phải là cách làm đúng đắn.Việc ứng xử với di tích chưa bao giờ đơn giản hay dễ dàng.

Tuy nhiên, nếu không có sự hiểu biết sâu sắc về văn hóa và lịch sử, cũng như sự giám sát và kiểm tra chặt chẽ, thì việc ngăn chặn các hành vi xâm hại kịp thời sẽ trở nên khó khăn. Hệ quả là nhiều di tích có thể gặp nguy cơ "biến mất", điều này có lẽ là khó tránh khỏi.

Di sản văn hóa không chỉ bao gồm những công trình vật chất, mà quan trọng hơn cả, đó chính là tinh thần và ký ức của cộng đồng. Do đó, trách nhiệm của các cơ quan quản lý không chỉ nằm ở việc tu bổ hay xây dựng lại, mà còn phải đảm bảo rằng mỗi di tích vẫn giữ được linh hồn và giá trị nguyên bản của nó trong dòng chảy của thời gian.

Di tích lịch sử quốc gia đền Đuổm tọa lạc ven sườn núi đá vôi cổ xưa thuộc xã Động Đạt (huyện Phú Lương, Thái Nguyên), là nơi thờ danh tướng Dương Tự Minh, một vị tướng tài ba dưới vương triều Lý, người có công lớn trong việc giữ yên bờ cõi phía Bắc nước Đại Việt ở thế kỷ XII, tức cách nay gần 850 năm. Năm 1993, đền được công nhận là Di tích lịch sử quốc gia.