Hồ Thang Hen nằm ở xã Quốc Toản, huyện Trà Lĩnh, cách thành phố Cao Bằng khoảng 30 km theo tỉnh lộ 205. Với độ cao 1.500 - 1.700m so với mực nước biển, hồ Thang Hen thuộc vào loại hồ nước ngọt tự nhiên trên núi cao nhất Việt Nam, từng được những người đam mê du lịch bình chọn là một trong 10 hồ nước tự nhiên trên núi đẹp nhất Việt Nam.

Truyền thuyết nơi đây được người dân kể rằng: ngày xưa ở Cao Bằng có một chàng trai tên là Sung rất thông minh, khôi ngô và tuấn tú. Sau này, chàng thi đỗ làm quan và được vua ban thưởng 7 ngày để về vinh quy bái tổ. Trong chuyến về quê, chàng kết hôn cùng nàng Boóc xinh đẹp. Vì mải mê quyến luyến bên người vợ xinh đẹp mới cưới của mình mà chàng quên mất ngày trở về Kinh. Đến đêm thứ bảy thì chàng mới sực nhớ ra là phải về Kinh. Giữa đêm đen tối trong rừng hoang vắng, chàng chạy được đúng 36 bước chân thì chẳng may ngã đầu đập vào núi rồi chết. Người ta nói, 36 bước chân của chàng chính là Quần thể hồ Thang Hen với 36 hồ tự nhiên ngày nay liên thông với nhau qua hệ thống các hang, sông ngầm, mỗi hồ cách nhau vài chục đến vài trăm mét. Tất cả đều nằm trong một vùng thung lũng rộng lớn tiếp giáp giữa xã Quốc Toản (huyện Trà Lĩnh) và xã Ngũ Lão (huyện Hòa An). Và nơi chàng Sung nằm xuống chính là hồ Thang Hen- hồ lớn nhất trong quần thể 36 hồ.

Nét quyến rũ rất riêng của hồ Thang Hen là hồ có dáng hình thoi rất độc đáo. Hồ Thang Hen được bao quanh bởi những tán rừng già xen lẫn những mỏm đá tai mèo. Tên của hồ Thang Hen theo tiếng bản địa của người Tày có nghĩa là “đuôi ong”, bởi vì từ trên cao phóng tầm mắt nhìn xuống du khách sẽ liên tưởng hình dáng của hồ tựa như đuôi con ong. Đặc biệt, Hồ Thang Hen hàng ngày có hai đợt “thủy triều” lên và xuống. Nước trong hồ quanh năm không bao giờ cạn hay đúng hơn cứ 10 năm một lần, vào khoảng tháng 9, tháng 10, ở hồ có những đêm nước bị rút cạn chỉ trong vài giờ đồng hồ không rõ lý do, rồi đầy lại ngay sau đó. Vào mùa lũ, khi các hồ khác chuyển màu đỏ của đất thì nước hồ Thang Hen vẫn xanh biếc và trong như màu ngọc bích.

Quần thể hồ Thang Hen giờ đây nằm trong vùng Công viên địa chất Toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng. Theo các nhà khoa học, quần thể hồ - sông - hang ngầm Thang Hen phát triển trong đá vôi hệ tầng Bắc Sơn. Ở nơi giao nhau giữa các hệ đứt gãy phương Tây Bắc - Đông Nam, Đông Bắc - Tây Nam, á kinh tuyến và á vĩ tuyến. Các hồ nằm ở đáy các lũng kín, xung quanh là các đỉnh vẫn còn liên kết với nhau qua các yên ngựa thấp, tạo nên cảnh quan karst dạng cụm lũng - đỉnh điển hình. Các đỉnh khá bằng nhau, là tàn dư của một bề mặt san bằng ở độ cao khoảng 650m, trong khi đáy các lũng dao động trong khoảng 550 - 600 m. Các ngấn nước cho thấy mực nước hồ dao động trong khoảng 20m xung quanh mức 600m. Một vài tầng hang hóa thạch quan sát thấy trong khoảng độ cao 600 - 650 m trong khi hang hoạt động còn ở mức thấp hơn. Theo kết quả khảo sát năm 2012 của đoàn chuyên gia hang động Pháp - Việt, một phần hệ thống hang ngầm kết nối với hồ Thang Hen phát triển tới 820m theo phương á kinh tuyến và á vĩ tuyến và sâu tới 54 m so với địa hình hiện tại. Trong quần thể hồ Thang Hen còn chứa đựng nhiều giá trị địa chất lý thú khác như các hóa thạch cổ sinh (Huệ biển, Trùng thoi)... trong đá vôi, các facet dấu ấn của hoạt động đứt gãy. Chính điều đó đã đưa Quần thể hồ Thang Hen trở thành một di sản địa chất tầm cỡ quốc tế.

Minh Diễn - Quán Tuấn