Khi Jose Manuel Barroso, cựu chủ tịch Ủy ban châu Âu và Herman Van Rompuy, cựu chủ tịch Hội đồng châu Âu, đến thăm Bắc Kinh vào tháng 11 năm 2013, đã có hy vọng rất cao về một hiệp ước đầu tư giữa EU với Trung Quốc có thể đạt được trong vòng 30 tháng.

Sát cánh với người chủ nhà Trung Quốc, Thủ tướng Lý Khắc Cường, tại Đại lễ đường Nhân dân ở Bắc Kinh, ông Van Rompuy cho biết: “Các vấn đề thương mại và đầu tư vẫn ở mức cao trong chương trình nghị sự của chúng tôi và chúng tôi đã đạt được một bước tiến đáng kể bằng cách khởi động các cuộc đàm phán về các thỏa thuận thương mại.

Tuy nhiên, mãi cho đến 7 năm sau, thỏa thuận đầu từ giữa Trung Quốc và EU mới chính thức được kí kết.

Tháng 1 năm 2021 khi thế giới đang bị chia rẽ và phân cực sâu sắc. Cả châu Âu và Mỹ đều đang phải chiến đấu với đại dịch Covid-19. Ngân hàng Thế giới ước tính sản lượng thế giới toàn cầu giảm 5,2% vào năm 2020 - mức tồi tệ nhất kể từ Thế chiến thứ hai - mặc dù Trung Quốc đã kiểm soát được một số mức tăng trưởng.

Trong bối cảnh ảm đạm như vậy, không có gì ngạc nhiên khi các nhà lãnh đạo EU và Trung Quốc đã nhanh chóng ăn mừng việc ký kết thỏa thuận mang tính bước ngoặt - chính thức được gọi là Thỏa thuận Toàn diện về Đầu tư (CAI). Mặc dù theo các nhà phê bình, đây có thể là một chiến thắng mang tính biểu tượng cho Bắc Kinh còn Brussels lại có rất ít chiến thắng.

Cột mốc quan trọng của Trung Quốc

Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc, Vương Nghị cho biết trong một đánh giá cuối năm 2020 được công bố vào cuối tuần trước rằng: “Chủ tịch Tập Cận Bình và các nhà lãnh đạo châu Âu đã cùng thông báo hoàn tất các cuộc đàm phán về CAI. Điều này không chỉ tạo động lực lớn cho hợp tác Trung-Âu mà còn là một tin tuyệt vời cho nền kinh tế thế giới đang suy thoái”.

Nhìn chung, các chuyên gia đều đồng ý với quan điểm rằng Bắc Kinh đã nổi lên như một người chiến thắng lớn hơn, nhưng lại đưa ra các ý kiến khác nhau về tầm quan trọng của nó đối với các nền kinh tế phương Tây và ý nghĩa của nó đối với sự phục hồi kinh tế của Trung Quốc sau đại dịch.

Sourabh Gupta, một thành viên cấp cao tại Viện Nghiên cứu Trung - Mỹ ở Washington, mô tả thỏa thuận này là một cột mốc quan trọng của Trung Quốc.

Ông nói: “Đối với Trung Quốc, đây là hiệp định kinh tế quan trọng nhất, về địa kinh tế, địa chính trị cũng như từ góc độ kinh tế rộng lớn, kể từ khi nước này ký kết Nghị định thư gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới năm 2001. Nó sẽ được ghi nhớ trong tương lai như một công cụ kinh tế có ý nghĩa nhất mà Trung Quốc đã ký kết trong giai đoạn cải cách và mở cửa thứ hai”.

Wu Xinbo, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Châu Mỹ tại Đại học Phúc Đán ở Thượng Hải, cho biết việc đảm bảo thỏa thuận với EU đã đưa Trung Quốc vào “vị trí bất khả xâm phạm” và giúp ngăn chặn Trung Quốc khỏi những nỗ lực của Mỹ nhằm loại trừ Trung Quốc khỏi thương mại và đầu tư toàn cầu.

Theo ông: “Thỏa thuận này sẽ làm sâu sắc thêm mối quan hệ kinh tế giữa Trung Quốc và EU, trong đó đàm phán một hiệp định thương mại tự do là bước tiếp theo được mong đợi. Và nó cũng sẽ cản trở kế hoạch của Mỹ trong việc bắt tay với châu Âu và cô lập Trung Quốc khỏi tương lai toàn cầu hóa”.

Ding Chun, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Châu Âu tại Đại học Fudan, cũng đồng ý rằng thỏa thuận này còn hơn cả một thỏa thuận đầu tư.

Ông Chun cho hay: “Điều này sẽ mang lại lợi thế so sánh cho đầu tư và công nghệ của châu Âu. CAI sẽ cho các công ty châu Âu cơ hội tốt hơn để thâm nhập thị trường Trung Quốc và tăng cường cạnh tranh giữa các nhà đầu tư Trung Quốc và châu Âu.”

Ông còn nói thêm rằng: “Đó là một thỏa thuận toàn diện, không chỉ giới hạn trong lĩnh vực đầu tư mà còn bao gồm cả phát triển bền vững, môi trường và quyền lao động. Nó sẽ thúc đẩy Trung Quốc nâng cấp và cải thiện các thỏa thuận thể chế của mình, đồng thời sẽ thúc đẩy nước này hướng tới các thỏa thuận cấp cao hơn, tiêu chuẩn cao hơn cho các FTA trong tương lai và các thỏa thuận khác.”

Tuy nhiên, một số nhà quan sát lại đặt câu hỏi về sự khôn ngoan của Brussels khi gấp rút thực hiện mọi thứ sau những cánh cửa đóng kín trước cuối năm, và chỉ vài tuần trước lễ nhậm chức của tổng thống đắc cử Mỹ Joe Biden.

Một số người nói rằng thỏa thuận này là quá sớm và có thể phải trả giá bằng việc khởi động lại liên minh xuyên Đại Tây Dương mà Biden đã coi là ưu tiên hàng đầu trong cách tiếp cận đa phương của mình để chống lại Trung Quốc.

George Magnus, một cộng sự nghiên cứu tại Trung tâm Trung Quốc của Đại học Oxford, cho biết: “Thỏa thuận không có khả năng trở thành nền tảng cho việc làm sâu sắc hơn quan hệ EU-Trung Quốc hay mở đường cho một thỏa thuận thương mại tự do, nhưng đó là một động thái tốt cho Trung Quốc mà không cần phải nhượng bộ lớn về mặt thương mại hoặc bất kỳ tiêu chuẩn lao động nào và các quyền - EU thường rất có thế mạnh về vấn đề các quyền trong thương mai.”

Theo bà Justyna Szczudlik, một chuyên gia về Trung Quốc và là người đứng đầu chương trình Châu Á - Thái Bình Dương tại Viện Các vấn đề Quốc tế Ba Lan, các cuộc đàm phán phần lớn được thúc đẩy bởi các nền kinh tế lớn của EU, đặc biệt là Pháp và Đức – nơi phụ thuộc quá nhiều vào thị trường Trung Quốc và họ sẽ thu được nhiều lợi ích từ thỏa thuận này.

Bà Justyna Szczudlik nói, các nước châu Âu nhỏ hơn không có lợi ích kinh tế lớn ở thị trường Trung Quốc.

Szczudlik đã mô tả thỏa thuận này là kiệt tác ngoại giao của Trung Quốc. Bà nói: “Ngay cả khi các cam kết nhượng bộ mà Trung Quốc đã hứa với EU cuối cùng được thực hiện thì người chiến thắng thực sự vẫn là Trung Quốc, không phải EU.”

Theo thỏa thuận, Trung Quốc đã cam kết thực hiện việc phê chuẩn các hiệp ước quốc tế về lao động cưỡng bức, một vấn đề vốn được cho là một trong những trở ngại cuối cùng trong các cuộc đàm phán. Tuy nhiên, các quan chức châu Âu, bao gồm cả Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen, đều ca ngợi lời hứa của Bắc Kinh về việc sẽ “nỗ lực liên tục và bền vững” để phê chuẩn công ước của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) về lao động cưỡng bức là một bước đột phá và là một “kết quả chưa từng có”.

Trung Quốc và Mỹ là một trong số 9 quốc gia thành viên ILO vẫn chưa phê chuẩn hiệp ước này.

Philippe Le Corre, một thành viên không thường trú trong các chương trình Châu Âu và Châu Á tại Carnegie Endowment for International Peace ở Washington, lại đưa ra nhiều hoài nghi về những lời hứa của Trung Quốc.

Theo ông: “Mặc dù đã có nhiều tài liệu minh chứng cho thấy việc Trung Quốc thực hiện các cam kết của mình nhưng cả hai bên vẫn sẽ phải giữ chân nhau và kiên quyết thực hiện nghiêm ngặt hơn các giao ước trong hiệp định mới này”.

Huy Hoàng