Làng cổ Vi Rơ Ngheo thuộc xã Đăk Tăng, huyện Kon Plông, nằm cách trung tâm TP Kon Tum khoảng 100km. Ngôi làng cổ chỉ vỏn vẹn hơn 60 nóc nhà với 300 nhân khẩu, tất cả bà con đều là người đồng bào dân tộc thiểu số Xơ Đăng. Bao quanh ngôi làng là những cánh đồng ruộng bậc thang và dòng suối mát lạnh.

Ngôi làng nằm lọt thỏm trong một lòng chảo, được bao quanh bởi dãy núi Ngọc Ruông với 4 ngọn núi Ngọc Ruông, Nhong Năng, Ngọc Chăng và Văng I Nó, gắn với sự tích từ thuở lập làng.

Đỉnh Ngọc Ruồng được xem là cổng trời với độ cao khoảng 1.200m so với mực nước biển. Đứng từ đây, du khách có thể chiêm ngưỡng toàn bộ dãy núi, trùng điệp, uốn lượn như thế rồng lượn, bao bọc làng Vi Rơ Ngheo.

Sở hữu khí hậu ẩm ướt, se lạnh tạo nên một thảm thực vật phong phú, đa dạng ở làng cổ Vi Rơ Ngheo. Đặc biệt, dãy núi Ngọc Ruông còn sở hữu một kho báu với nhiều loài hoa rừng như: Địa lan, đỗ quyên, hoa sim, hoa mua… tỏa sắc bốn mùa. Qúy giá hơn, khi trên đỉnh núi Ngọc Ruông còn có những cây thông 5 lá với tuổi thọ hàng trăm năm tuổi.

Tận dụng lợi thế ngôi làng nằm giữa thiên nhiên hùng vĩ đẹp và đầy thơ mộng, bà con Xơ Đăng ở làng Vi Rơ Ngheo đã và đang xây dựng ngôi làng mang những nét độc đáo riêng. Bên cạnh đó, người dân làng Vi Rơ Ngheo luôn gìn giữ nhiều nét văn hóa mang bản sắc dân tộc, tính cộng đồng, sự đoàn kết, gắn kết trong buôn làng.

Điều khiến ngôi làng nhỏ này trở nên đặc biệt, cổ xưa chính là việc lưu giữ và bảo tồn nguyên vẹn những nếp nhà sàn cổ từ xa xưa. Những ngôi nhà sàn này hoàn toàn không có sự pha trộn của bê tông, cốt thép. Ngoài ra, bà con Xơ Đăng còn tận dụng cây gỗ lũa, gỗ mục trôi từ trên thượng nguồn về để dựng nên những chiếc cổng nhà đơn sơ, mộc mạc điểm thêm phần cổ kính.

Từ cổng vào đến nhà, hộ gia đình nào cũng sở hữu một vườn lan rừng tỏa sắc hương. Khoảng 2 năm trước, những cây lan rừng này đều được bà con hái từ những cây rừng bị ngã để về trồng trong vườn và hàng rào quanh nhà. Đến nay, tất cả 63 hộ dân ở làng Vi Rơ Ngheo đều đã có những vườn lan rừng thơm ngát.

Hoa lan không chỉ được người dân trồng thành hàng rào bao quanh nhà, khi mùa mưa đến, bà con lại mang lên cổng trời Ngọc Ruông để trồng, trả lại cho rừng. Đó cũng là một trong những biện pháp nêu cao ý thức bảo vệ nguồn gen giống lan bản địa. Đây là nét đặc trưng khác biệt, độc đáo nhất ở Vi Rơ Ngheo so với các làng khác ở Kon Tum.

A Kiểu (SN 1993, người Xơ Đăng ở làng Vi Rơ Ngheo) cho biết: Hơn 30 năm nay, anh cùng người dân trong làng đã chung tay bảo vệ từng cây gỗ, cây lan trên cổng trời Ngọc Ruông.

"Từ tháng 12 năm trước đến tháng 4 năm sau, khắp dãy núi này đều được phủ kín các loại hoa địa lan. Dân trong làng không dám nhổ lan vì sợ Yàng phạt. Nhiều du khách mê hoa lan và xin hái nhưng dân làng quả quyết không cho. Mỗi mùa mưa, người dân lại mang lan từ nhà lên rừng trồng nhằm nhân rộng các giống lan", A Kiểu cho hay.

Trong hành trình khám phá ngôi làng cổ Vi Rơ Ngheo, chúng tôi luôn cảm nhận được sự hiếu khách của bà con Xơ Đăng. Người trong làng luôn ý thức cùng chung tay gìn giữ vệ sinh, trồng hoa khắp đường làng, ngõ xóm. Trâu bò được nuôi nhốt riêng biệt trên nương rẫy, không mang về làng nuôi để giữ vệ sinh.

Với phong cảnh đẹp và văn hóa truyền thống được lưu giữ khá đầy đủ, từ năm 2020, làng Vi Rơ Ngheo được UBND huyện Kon Plông đưa vào kế hoạch phát triển xây dựng thành làng văn hóa - du lịch cộng đồng. Đến tháng 5/2023, UBND tỉnh Kon Tum đã có Quyết định công nhận làng Vi Rơ Ngheo là điểm du lịch với nhiều loại hình du lịch đặc thù như: Du lịch văn hóa bản địa, sinh thái, dã ngoại, nghỉ dưỡng… Đồng thời giao UBND huyện Kon Plông thực hiện việc quản lý điểm du lịch làng Vi Rơ Ngheo theo quy định hiện hành.

UBND huyện Kon Plông cũng chọn ra gần 20/63 căn rộng rãi, kiên cố để sửa chữa, nâng cấp thành những homestay phục vụ khách lưu trú. Căn nhà đều có cảnh quan, tầm nhìn đẹp, nhà được thiết kế theo phong cách truyền thống của đồng bào Xơ Đăng, có cửa sổ mở ra ruộng, nhìn ra những khu cánh đồng, sông suối. Khi đến với ngôi làng cổ này, du khách sẽ được hòa vào cuộc sống đời thường của bà con Xơ Đăng.

Bài và ảnh: Trần Hiền