“Triệu phú 9/11”

Trung bình 290 triệu USD mỗi ngày trong vòng 7.300 ngày. Đó là số tiền nước Mỹ chi cho 20 năm chiến tranh và xây dựng đất nước tại Afghanistan, theo kết quả báo cáo về thiệt hại chiến tranh của Đại học Brown.

Vậy nhưng, lực lượng Taliban chỉ mất 9 ngày để chiếm thủ đô, giải tán quân đội và lật đổ chính quyền do Mỹ hậu thuẫn trong tháng 8 vừa qua.

Khi lực lượng Taliban chiếm đóng Kabul mà không hề nổ phát súng nào, Tổng thống Joe Biden đã chỉ trích các nhà lãnh đạo Afghanistan. “Các nhà lãnh đạo chính trị Afghanistan đã từ bỏ và rời khỏi đất nước”, ông Joe Biden cho biết. “Lực lượng quân đội Afghanistan cũng đầu hàng.”

Giờ đây, Đại sứ quán Mỹ tại thủ đô Kabul đã đóng cửa và binh lính Mỹ cũng đã về nước. Tuy nhiên, hàng trăm tỷ USD mà Mỹ bỏ ra vẫn còn hiện hữu đâu đó trên khắp Afghanistan. Đó là những căn cứ không quân bỏ hoang, những dự án xây dựng dang dở và hàng chục nghìn khẩu súng rải rác trên khắp đất nước. Tất cả đều được mua bằng tiền của nước Mỹ.

Những đồng tiền USD cũng góp phần tạo nên các “triệu phú 9/11”. Họ là những người Afghanistan trẻ, thuộc tầng lớp siêu giàu, kiếm tiền từ việc làm nhà thầu cho quân đội nước ngoài. Một vài trong số những triệu phú này đã trở thành hình mẫu cho một thế hệ doanh nhân và nhà từ thiện Afghanistan mới.

Tuy nhiên, nền tảng cho các “triệu phú 9/11” là gia đình khi họ tận dụng các mối quan hệ gia đình thân quen với các quan chức chính phủ hay băng nhóm bạo lực để bảo đảm các hợp đồng béo bở.

Những năm qua, các hợp đồng của chính phủ Mỹ đã thúc đẩy sự phát triển của hệ thống tham nhũng khổng lồ, nhấn chìm Afghanistan và hủy diệt nền dân chủ vốn đã rất mong manh.

“Đòn giáng lớn nhất cho những nỗ lực của chúng ta không phải một cuộc nổi dậy”, ông Ryan Crocker, cựu đại sứ Mỹ tại Afghanistan chia sẻ. “Đó là gánh nặng của nạn tham nhũng”.

Tham nhũng hàng loạt

Theo ông Crocker, nước Mỹ phải chịu trách nhiệm phần nhiều cho nạn tham nhũng tại Afghanistan. Đó là bởi nước Mỹ đã đổ ồ ạt hàng tỷ USD vào Afghanistan, lớn hơn rất nhiều so với khả năng hấp thu của nền kinh tế nước này.

“Các vị không thể đổ ồ ạt khoản tiền lớn như vậy vào một đất nước, một xã hội còn quá mỏng manh mà không gây ra tham nhũng. Đó là điều bất khả thi”, ông Crocker nhấn mạnh trong bài phát biểu hồi năm 2016.

Giờ đây, khi nhìn lại, những hệ lụy mà các hợp đồng khổng lồ của chính phủ Mỹ gây ra cho Afghanistan dường như đã đước báo trước. Song, nhiều người không nghĩ vậy vào thời điểm đó.

Trong những năm đầu của cuộc chiến tại Afghanistan, binh lính Mỹ vẫn ráo riết đi săn lùng các kẻ khủng bố al-Qaeda và chiến đấu với những tay súng Taliban. Vào thời điểm đó, việc sử dụng các nhà thầu địa phương để cung cấp cho các căn cứ quân sự Mỹ dường như là một ý tưởng tốt.

Việc Mỹ trao hợp đồng chính phủ cho các nhà thầu Afghanistan được coi là một phần quan trọng trong chiến lược chống nổi dậy.

“Việc sử dụng công dân địa phương bơm tiền vào nền kinh tế địa phương, cung cấp đào tạo việc làm, xây dựng sự hỗ trợ giữa các công dân địa phương và có thể mang lại cho Mỹ sự hiểu biết tinh vi hơn về cảnh quan địa phương”, một báo cáo quốc hội hồi năm 2011 có viết.

Nó thậm chí còn được hệ thống hóa thành một chính sách mua sắm chính thức của Lầu Năm Góc được gọi là “Afghanistan trên hết”, được Quốc hội thông qua vào năm 2008.

Một số nhà thầu triệu phú người Afghanistan từng là thông dịch viên cho lính Mỹ. Lòng tin của lính Mỹ dành cho họ khi họ cùng đồng hành trong các nhiệm vụ nguy hiểm trong thời gian dài. Sự trung thành mà họ kiếm được khi làm thông dịch viên sau này sẽ phục vụ tốt cho họ trong công việc kinh doanh hợp đồng quốc phòng đầy khó khăn và vất vả.

Một trong số họ là Fahim Hashimy, người từng làm giáo viên tiếng Anh ở thủ đô Kabul trước ngày 11 tháng 9 năm 2001. Khi quân đội Mỹ đến nước này, Hashimy được thuê làm thông dịch viên. Sau đó, ông thành lập một công ty nhỏ cung cấp hàng hóa và nhiên liệu cho các căn cứ quân sự.

Ngày nay, công ty khi đó của anh đã trở thành Hashimy Group, là một tập đoàn lớn với đài truyền hình, cơ sở sản xuất, đầu tư bất động sản, vận tải đường bộ và một hãng hàng không non trẻ, tất cả đều có trụ sở tại Afghanistan.

Hashimy là một triệu phú, và ông là một trong số ít những người Afghanistan giàu có sẵn sàng đề cập với công chúng về nạn tham nhũng đang lan tràn khắp đất nước mình.

“Nạn tham nhũng là vấn đề lớn nhất mà chúng tôi gặp phải”, Hashimy nói với National Public Radio vào năm 2013.

“Tôi nghĩ rằng tham nhũng không chỉ gây ra những tác động tiêu cực đến các doanh nghiệp mà còn có mối liên hệ trực tiếp với tình trạng mất an ninh trật tự,” ông Hashimy nhấn mạnh.

Một triệu phú vụ 11/9 khác thu hút sự chú ý bên ngoài Afghanistan là Hikmatullah Shadman. Giống như Hashimy, Shadman là một trong những thông dịch viên người Afghanistan đầu tiên được quân đội Mỹ thuê khi bắt đầu chiến tranh.

Năm 2007, sau 5 năm làm thông dịch viên cho các binh sĩ trong và xung quanh Kandahar, Shadman thuê một chiếc xe tải và bắt đầu vận chuyển nhiên liệu và vật tư đến căn cứ của Mỹ. Ông nhanh chóng xây dựng một mạng lưới các chủ xe tải và nhà thầu phụ, những người nổi tiếng về độ tin cậy, theo hồ sơ của Shadman trên tờ New Yorker.

Khi cấp độ quân đội tăng lên, doanh thu của Shadman cũng tăng theo. Năm 2009, công ty của Shadman đã thanh toán cho Bộ Quốc phòng 45 triệu USD. Tất cả đã nói, từ năm 2007 đến 2012, công ty vận tải đường bộ của Shadman đã thu được 167 triệu USD từ các hợp đồng của chính phủ Hoa Kỳ, theo báo cáo của ngân hàng.

Nhưng thành công của Shadman đã bị vấy bẩn. Năm 2012, Bộ Tư pháp cáo buộc Shadman tham nhũng. Chính phủ cáo buộc rằng anh ta đã hối lộ tiền cho các binh sĩ Mỹ và các quan chức chính phủ Afghanistan để đổi lấy các hợp đồng của mình, và anh ta đã tăng tổng chi phí của mình và lập hóa đơn cho Bộ Quốc phòng cho công việc chưa bao giờ hoàn thành.

Trách nhiệm của nước Mỹ?

Theo một phân tích của Lầu Năm Góc, 40% trong số 108 tỷ USD mà Bộ Quốc phòng trả cho các nhà thầu ở Afghanistan từ năm 2010 đến năm 2012 cuối cùng đã nằm trong tay của Taliban, mạng lưới khủng bố Hồi giáo bạo lực Haqqani, các vòng tội phạm có tổ chức, những kẻ buôn ma túy xuyên quốc gia hoặc các quan chức Afghanistan tham nhũng.

Tuy nhiên, các cựu binh từng tham gia cuộc xung đột cho rằng con số trên thực tế còn cao hơn rất nhiều.

Ở một đất nước mà các con đường thường do các lãnh chúa bộ lạc kiểm soát, việc vận chuyển các vật tư cần thiết và cứu sinh qua đường bộ cho lính Mỹ thường yêu cầu trả phí để qua lại an toàn cho bất kỳ nhóm nào kiểm soát các con đường. Tại các khu vực của đất nước do Taliban kiểm soát, điều này đồng nghĩa với việc thanh toán Taliban.

“Bạn có thể tỏ ra khó tính với mọi thứ và nói, ‘Chúng tôi sẽ không trả tiền cho ai cả,’ nhưng, tôi xin cảnh báo rằng ‘bạn sẽ gặp nạn trên đường,” Rodney Castleman, một nhân viên người Mỹ của một công ty vận tải đường bộ Afghanistan nói với The New Yorker.

An ninh quan trọng hơn mọi thứ khác. Một khi các nhà thầu giao đủ hàng nguyên vẹn và đúng hạn, họ có thể yêu cầu mức phí tùy theo ý muốn. Đối với một số quan chức Mỹ, việc trả tiền cho một người lính địa phương để đảm bảo lối đi an toàn dường như hợp lý hơn việc trả tiền cho một nhà thầu quốc phòng Mỹ đảm bảo an toàn trên khắp Afghanistan.

Vào năm 2010, Tiến sĩ Rangin Spanta, cố vấn an ninh quốc gia của Tổng thống Hamid Karzai lúc bấy giờ, chia sẻ với các quan chức Mỹ, “Tham nhũng không chỉ là một vấn đề đối với hệ thống quản trị ở Afghanistan. Đó là hệ thống quản trị ”.

Đối với người dân Afghanistan, họ biết rằng, bất chấp mọi con đường mà tiền của Mỹ đi qua Afghanistan, có một nơi mà nó không bao giờ tới được: túi của những công dân nghèo nhất của đất nước.

Sau hai thập kỷ xây dựng đất nước và 2,1 nghìn tỷ USD, tình trạng kinh tế của người dân Afghanistan hầu như không thay đổi chút nào. Theo Ngân hàng Thế giới, Afghanistan là quốc gia nghèo xếp thứ 6 thế giới vào năm 2020. Về cơ bản, thứ hạng không thay đổi kể từ năm 2002. Thu nhập bình quân đầu người chỉ là 500 USD.

Đối với Crocker, sự thật xấu xí đằng sau dự án tái thiết lớn của Mỹ ở Afghanistan đã hiển hiện từ rất lâu.

“Thật đáng buồn nếu phát hiện ra rằng dự án đơn lớn nhất của chúng tôi có thể vô tình thúc đẩy sự phát triển của tham nhũng hàng loạt”, ông Crocker chia sẻ với Văn phòng Tổng thanh tra đặc biệt về Tái thiết Afghanistan (SIGAR) hồi năm 2016.

5 năm sau cuộc phỏng vấn với SIGAR, lịch sử chứng minh ông đã đúng.