Là người có nhiều năm kinh nghiệm trong lĩnh vực truyền thông, báo chí, trong báo cáo tại Hội thảo, ông Lê Quốc Vinh đã có những phân tích khá cụ thể về sự chuyển dịch thị trường báo chí Việt Nam và nạn tin giả khi xu thế người dùng đang dần dịch chuyển từ báo chí truyền thống sang truyền thông xã hội. Chuyên gia Lê Quốc Vinh cho biết: 

Báo chí đang đứng trước thách thức lớn trong cạnh tranh với tin tức trên mạng xã hội.Tôi cho rằng, báo chí sẽ không bao giờ cạnh tranh được với mạng xã hội về  tốc độ, nhưng sẽ cạnh tranh được bằng tính xác tín, bằng sự trung thực và tính chính xác của thông tin. Một vấn đề được đặt ra là làm thế nào để báo chí tồn tại, báo chí có thể sống khỏe được với chất lượng mà chúng ta đang cố gắng, nỗ lực, bỏ rất nhiều kinh phí để cung cấp cho người đọc những bài báo chất lượng cao.

Theo Báo cáo đánh giá công tác báo chí tính đến hết năm 2018 của Ban Tuyên giáo Trung ương, doanh thu của các cơ quan báo chí điện tử và báo in khoảng 4.900 tỷ đồng, truyền hình hơn 10.000 tỷ đồng. Câu hỏi đặt ra, đây có phải bản chất hiệu quả kinh doanh các cơ quan báo chí hay không?

Tôi xin đề cập đến cuộc chiến giữa 2 người khổng lồ là Facebook và Google với báo chí Việt Nam cùng với các doanh nghiệp truyền thông đại diện cho báo chí Việt Nam kinh doanh trên mạng.

Theo ANTS và một vài nguồn tin khác, doanh thu quảng cáo trực tuyến của Việt Nam năm 2010 khoảng 26 triệu USD, trong đó doanh thu cho Google còn rất nhỏ và Facebook gần như không có gì. Đến năm 2018, tổng doanh thu trực tuyến chúng ta đạt tới 550 triệu USD, và điều đáng nói là Facebook và Google cộng lại là chiếm hơn gần hết doanh thu này là 387 triệu USD. Dự báo hết năm nay, tổng doanh thu ngành quảng cáo trực tuyến sẽ gia tăng lên khoảng 630 triệu USD, và doanh thu tương ứng của Facebook và Google tăng lên theo, tổng cộng khoảng 450 triệu USD.

Trong khi đó, tỷ lệ cơ quan báo chí được hưởng doanh thu từ quảng cáo trực tuyến giảm xuống 31% năm 2018 và tiếp tục giảm xuống 29% năm 2019 so với 81% của 2010. Đứng trước sự phát triển của Cách mạng công nghiệp 4.0 chúng ta buộc phải sống chung với những gì công nghệ mang lại. Công nghệ phát triển và chúng ta ngày càng phụ thuộc các hoạt động truyền thông trên các nền tảng số như Facebook, Google. Báo chí ngày nay có sự phụ thuộc nhất định với mạng xã hội.

Người đọc hiện nay phần lớn truy cập các phương tiện truyền thông số thông qua mạng xã hội. Đấy là một thực tế. Cho nên, ít hay nhiều, muốn hay không, báo chí vẫn phải sống cùng với mạng xã hội. Đây là bức tranh mạng xã hội hiện nay, không chỉ có Facebook, YouTube, Instagram…mà còn rất nhiều mạng xã hội khác phục vụ nhu cầu thông tin khác nhau của người dùng.

Người ta dự đoán đến 2021 có khoảng hơn 3 tỷ người sử dụng mạng xã hội trên toàn cầu. Còn ở Việt Nam chúng ta có 57,43% cư dân sử dụng Facebook, 12,81% sử dụng YouTube và còn tiếp tục gia tăng.

Trong báo cáo của Viện Pew Research có 80% người Việt Nam cho rằng, mạng xã hội là tích cực, chỉ có 6% cho rằng tiêu cực. Đây là quan niệm của xã hội và ta có thể khẳng định mạng xã hội cũng có những giá trị tích cực đối với nhu cầu cuộc sống của nhân dân nói chung.

Nhưng quan điểm của người tiêu dùng đối với tích cực hay tiêu cực về hiệu quả của mạng xã hội cũng có sự khác nhau. Mạng xã hội đang cung cấp cho người dùng cái gì? Nó chỉ zoom vào một khía cạnh của vấn đề, và như vậy chỉ cho phép người dùng nhìn thấy một phần sự thật mà thôi. Với thuật toán của Facebook, người dùng chỉ được nhìn thấy một số nội dung mà người ta muốn và thích đọc.

Đó là lý do thông tin bị bóp méo. Còn với các cơ quan báo chí, đây chính là cơ hội và là thế mạnh trong việc đưa thông tin một cách toàn diện, đa chiều. Phải làm thế nào cung cấp cho người đọc bức tranh toàn cảnh về sự thật và cách nhìn đa chiều về sự thật đó mới có thể đảm bảo sức mạnh, đảm bảo tính chân thực của báo chí, làm thế nào để báo chí trở thành kênh thông tin được tìm đọc.

Những gì chúng ta thấy trên mạng xã hội là bức tranh khác. Những nạn nhân lớn nhất là các cá nhân và doanh nghiệp, những người bị tấn công khủng khiếp trên mạng xã hội. Rất nhiều trong số họ đứng trước vấn nạn bị xã hội tẩy chay, ruồng bỏ, tạo ra hệ luỵ rất lớn về kinh doanh. Cách nhìn nhận méo mó của công chúng với mạng xã hội cũng được báo chí chia sẻ rồi.

Vậy, mạng xã hội và báo chí đang cạnh tranh với nhau ở những điểm nào? Làm thế nào báo chí tồn tại mạnh mẽ bên cạnh các nền tảng truyền thông xã hội đó? Làm thế nào tạo ra sức mạnh của báo chí khi đứng cạnh các nền tảng xã hội cung cấp nhiều thông tin hữu ích như thế này?

Thứ nhất, tôi muốn nói đến sự chuyển dịch của mạng xã hội. Không chỉ cơ quan báo chí mà các doanh nghiệp đều sống phụ thuộc vào truyền thông xã hội. Người dân đang chuyển dịch việc đọc tin, giải trí sang mạng xã hội và việc sử dụng mạng xã hội như nền tảng truyền thông cốt lõi với xã hội là hiển nhiên và chúng ta cần phải chấp nhận.

Thứ hai, hầu như bất cứ người dân nào đều có tài khoản trên mạng xã hội và họ có thể hành động như một nhà báo.

Thứ ba, phần lớn nội dung chúng ta tiếp cận trên mạng xã hội do người dùng tạo ra và nó đang đóng vai trò vận động chính cho hoạt động truyền thông trên toàn hệ thống Internet. Một thực tế nữa là báo chí chúng ta thường đặt người đọc vào vị trí thụ động tiếp thu trong khi truyền thông xã hội đặt người đọc ở trung tâm và tạo cơ chế tiếp nhận thông tin linh hoạt, đa chiều. Thế thì đặc tính của mạng xã hội và báo chí chính thống là như vậy. Bài toán là làm thế nào để cho người đọc tìm đến báo chí chính thống một cách chủ động.

Loại nội dung do người dùng tạo ra lại là tác nhân gia tăng hiệu quả cho các trang web, trong đó có cả cơ quan báo chí. Theo nghiên cứu của trang Wayin.com, nếu có giải pháp đưa loại nội dung này lên các trang báo, chúng ta có thể giảm tỷ lệ 10% số người vào trang của mình rồi thoát ra, hay có thể tăng được lượng click 22% trên các hệ thống đó và tăng thời gian đọc khoảng 300%. Điều này cho thấy báo chí cần có cách khai thác, sử dụng các thông tin người sử dụng. Các loại bình luận, comment của người dùng trên báo chí có giá trị rất lớn, vấn đề là làm thế nào quản lý nó.

Gần đây, Facebook tuyên bố đã gỡ khoảng 2,2 tỷ tài khoản giả mạo trên toàn cầu trong 3 tháng đầu năm nay. Điều này cho thấy, đây là vấn đề toàn cầu. Đây là vấn đề liên quan đến thế và lực của báo chí chính thống và mạng xã hội. Vậy báo chí sẽ chiến đấu như thế nào để chiến thắng mạng xã hội?

Theo tôi, trước tiên báo chí phải trở thành một kênh thông tin được chọn lựa. Làm thế nào để báo chí trở thành kênh thông tin được chọn lựa? Tôi có nghiên cứu một mô hình và nghĩ ra rằng báo một lúc phải cùng  đạt được 3 yếu tố. Thứ nhất, báo chí phải là chất lượng cao. Chất lượng cao ở tính xác tín, tính trung thực, tính độc lập, khách quan mà mạng xã hội sẽ không bao giờ có thể có được. Báo chí cần phải đi chậm lại bởi vì chậm sẽ cung cấp được thông tin chất lượng nhất. Thứ hai, phải tạo ra được cơ chế tác quyền cho nội dung thông tin mà báo chí đã sản xuất ra. Và thứ ba là các giải pháp doanh thu từ người đọc. Đấy là 3 yếu tố cùng đồng thời song hành mà không thể bóc tách ra được, cả 3 yếu tố này cộng lại mới tạo ra được vị thế cạnh tranh mạnh mẽ cho các cơ quan báo chí.

Tôi đã nghiên cứu trên một loạt kênh xã hội, với câu hỏi đặt ra là tiêu chí lớn nhất để mua quảng cáo với các doanh nghiệp là gì thì thấy, đến 81% lựa chọn những kênh báo chí có số lượng bạn đọc phù hợp và những tờ báo có uy tín. Đấy là yếu tố then chốt.

Và tôi cũng đặt một câu hỏi là mọi người có đọc một tờ báo mà có nguồn tin xác tín và tôn trọng bản quyền một cách khách quan, công bằng hay không thì có đến 99% trả lời có. Có thể thấy rằng bản chất là chúng ta sẽ có sự ủng hộ của các doanh nghiệp và các cộng đồng mạng nếu như chúng ta đạt được tiêu chí trên. Như vậy là báo chí trước tiên cần phải quan tâm đến vấn đề chất lượng, đầu tư cho chất lượng tạo ra một sự cạnh tranh khác hẳn so với thông tin trên mạng xã hội.

Điều thứ hai là phải chính thống, tức là do các cơ quan báo chí trực tiếp điều tra nghiên cứu và tạo ra. Cùng với tính xác tín, báo chí sẽ tạo ra độ tin cậy, khi người đọc nhìn thấy một thông tin trên báo chí và muốn kiểm chứng những thông tin mà họ đã được đọc trên mạng xã hội thì họ sẽ tìm đến những cơ quan báo chí.

Báo chí là người gác cổng của công chúng. Vấn đề là người gác cổng này cho công chúng loại thông tin nào? Đó phải là loại thông tin đúng và đáng. "Đúng" là tôn chỉ rồi. Còn "đáng" nghĩa là thông tin nào đáng đăng tải mới đăng tải. Đó là tôn chỉ để đảm bảo các tờ báo là xác tín, đáng tin cậy.

Minh Nguyệt (lược ghi)