Ông là Đồng Văn Lan, 75 tuổi. Năm 1972 ông phụ giúp Đoàn khảo cổ học thường xuyên đến khu rừng này. Điểm đến đầu của chúng tôi là Di chỉ khảo cổ học Mái đá Ngườm nằm lưng núi, dưới chân núi là dòng sông Thần Sa rì rầm kể chuyện thế thái, nhân tình… Các nhà khảo cổ học sau 10 năm tìm kiếm, vào năm 1982 đã kết luận “41 đến 18 nghìn năm trước, Người Việt cổ đã cư trú ở đây”. Ông Lan, tuổi đã 75, tôi thì 65 vừa luồn rừng vừa bàn về câu nói nổi tiếng của Đại thi hào Vích to-Huy Gô “Tương lai chẳng qua là tiếng vọng của quá khứ”…

Ông Lan, giờ vẫn trong Ban bảo vệ Di chỉ khảo cổ học cấp quốc gia của xã, gói gọn “vốn liếng” xã mình trong mấy câu văn vần:

Thần Sa có thác mưa rơi

Đá Ngườm, Miệng Hổ hang người xưa sinh

Bản Ná vàng đẹp quê mình

Là nơi du khách ân tình đến thăm

Phiêng Tung đã mấy vạn năm

Bốn tầng văn hóa tổ tông trao mình…

Ông Lan mặn mà trong hơi thở nhẹ: Nói đến Thần Sa là nói đến những nét riêng có: Thần Sa có những núi đá vôi dày đặc, kỳ vĩ thuộc phần cuối của sơn hệ Bắc Sơn và những dải thung lũng hẹp dọc đôi bờ sông Thần Sa… Do là nơi thâm sơn cùng cốc nên ngay bây giờ xã cũng chỉ có 3 dân tộc định cư nhiều đời là Tày, Dao, Mông sinh sống (có đôi người dân tộc khác về đây do công tác hay lấy chồng). Xã có 9 xóm, bản thì ngay cái tên cũng mang đậm nét riêng: Tân Sơn, Kim Sơn, Hạ Sơn Tày, Hạ Sơn Dao, Ngọc Sơn 1, Ngọc Sơn 2, Xuyên Sơn, Tân Kim, Thượng Kim… Cũng câu chuyện về cái tên Thần Sa, tôi nhớ, vào năm 1984, tôi cùng một người bạn phóng viên lên đến huyện lỵ Bắc Sơn (Lạng Sơn), bỏ xe đi bộ cả chục cây số vào Lân Hồng - một bản người Nùng nằm trọn trong thung lũng, bao quanh là các dãy  núi đá vôi. Anh bạn vào đó để tìm mua một thứ thuốc chữa bệnh rối loạn nhịp tim, an thần, chữa mất ngủ, ác mộng… có tên là thần sa, hay tên gọi khác là chu sa, đan sa, xích đan… có nhiều ở Hồ Nam, Liêu Linh, Vân Nam... (Trung Quốc). Là tôi cũng lẩn thẩn nghĩ: Biết đâu đấy? Vì địa danh lâu nay cũng nói lên nhiều điều. Nghe đâu loại thuốc này chỉ có ở sâu trong lòng hang núi và được hình thành sau động đất và núi lửa…

Năm 1982, khi ấy đang làm phóng viên Báo Bắc Thái, tôi cũng đã hơn một lần theo các đoàn khảo cổ học lên đây. Khi ấy, Thần Sa còn xa ngái, hoang vu, rậm rạp, dân cư thưa thớt. Các nhà khảo cổ học Việt Nam đã phát hiện được một loạt các di chỉ khảo cổ có giá trị ở hang Phiêng Tung, Mái đá Ngườm… có niên đại từ trung kỳ đồ đá cũ đến sơ kỳ thời đại đồ đá mới từ khoảng 41 đến 18 nghìn năm cách ngày nay. Ở Mái đá Ngườm, di chỉ quan trọng nhất của Khu Di tích Khảo cổ học Thần Sa, nằm trên sườn núi phía Bắc dãy núi Ngườm thuộc xóm Kim Sơn. Mái đá nay dài chừng 60m, cao 30m so với mặt sông Thần Sa. Với khảo cổ, Ngườm có đầy đủ 4 tầng văn hóa. Di vật tìm được có đặc trưng của nền văn hóa Bắc Sơn, Hòa Bình, Sơn Vi; Di vật đặc trưng riêng có của Ngườm cũng vô cùng phong phú. Cả ở Ngườm lẫn Phiêng Tung, những công cụ mũi nhọn và công cụ nạo, công cụ gia công tương đồng Văn hóa Mút-xchi-ê thời đại trung kỳ đồ đá cũ thế giới cũng như trung kỳ đồ đá cũ Ấn độ Nevasien…

Thầy chúng tôi, một trong 4 giáo sư sử học nổi tiếng của đất nước - Giáo sư Trần Quốc Vượng mùa hè năm 1982 cũng đã có mặt tại Thần Sa. Với kinh nghiệm, sự nghiêm cẩn, tư duy biện chứng và khoa học, ông đã cùng các nhà khoa học trong nước và thế giới, cơ quan quản lý khoa học kết luận: Ở Thần Sa, ở Việt Nam có một nền văn hóa khảo cổ đá cũ - văn hóa Thần Sa và chủ nhân của nền văn hóa có niên đại 41 đến 18 nghìn năm trước là những người khôn ngoan… Và, những cái tên Mái đá Ngườm, Phiêng Tung (hang Miệng Hổ), Nà Ngùn, Thắm Choong, Bản Ná, Sông Thần Sa, Hạ Sơn 1, Hạ Sơn 2… đã đi vào sử sách và Di chỉ Thần Sa chính thức có tên trên bản đồ khảo cổ học, có tên trong danh sách các địa danh là nôi của loài người… Chúng tôi đã đặt bài và Giáo sư Trần Quốc Vượng đã cho đăng trên tờ Bắc Thái bài “Bắc Thái - Anh là ai?” nổi tiếng. Bằng cách tự vấn, Giáo sư lần lượt lý giải về quê hương, nguồn cội, di sản và chiều sâu văn hóa. Truyền thống yêu nước, cách mạng, kháng chiến Bắc Thái vốn đã đầy đặn. Thêm Thần Sa, giá trị và niềm tự hào không thể đong đếm. Khi đã rõ Anh là ai rồi, Giáo sư Trần Quốc Vượng kêu gọi sự trân quý và bảo vệ, gìn giữ, phát huy những giá trị thiêng liêng này… Ông nói rằng không phải địa phương nào cũng có được hạnh phúc đó.

Nói Di chỉ khảo cổ học, Di sản cấp Quốc gia ngót 40 năm trước âm vang là thế, nay đang trôi vào quên lãng có thể hơi quá. Nhưng thực tế chúng ta đang cư xử với nơi này bạc bẽo, vô tâm, không khỏi day dứt cho những ai biết chuyện. Tôi không tin và cứ hỏi đi hỏi lại từ lãnh đạo xã đến chuyên môn của Sở Văn hóa Thể thao Du lịch, rằng có đúng di chỉ được giao cho Ban quản lý do xã thành lập, không kinh phí, không thù lao và nhiều cái không khác. Theo Bí thư Đảng ủy xã Thần Sa Lê Việt Bắc thì từ lâu và hiện tại xã này vô cùng khó khăn. Xã có 3.000 dân, hầu hết dân tộc Tày, Dao, Mông còn vất vả: 14,2% hộ nghèo, 15,1% trẻ suy dinh dưỡng, xã mới chỉ đạt 10/19 tiêu chí để đạt nông thôn mới… là một thực tế. Bần hàn, nghèo khó lại thiếu đầu tư từ bên ngoài nên bảo vệ, phát huy giá trị di tích trông chờ vào lòng yêu quê hương của mấy người như ông Lan mà thôi...

Thần Sa nghèo khó trên tài nguyên vô cùng phong phú của mình. Ngoài vinh hạnh địa phương là một trong những chiếc nôi của loài người, Thần Sa là kho rừng gỗ nghiến nguyên sinh và dồi dào động thực vật của loại rừng hỗn giao và vàng. Trước đây không nói làm gì, 40 năm trở lại đây, Thần Sa luôn là điểm nóng của vàng tặc, của khai thác vàng. Dòng sông Nghinh Tường, Thần Sa chở đầy huyền tích đại ngàn vậy mà nhiều năm bị chia cắt, băm vằm, đào xới. Từ lãnh đạo xã đến dân bản đều nói rằng vàng tặc đến lấy đi tài nguyên; mỏ vàng của doanh nghiệp được cấp phép cũng lấy đi tất cả, cũng có thể họ nộp một phần thuế nhỏ nhoi gọi là có cho tỉnh, cho huyện và một chút đóng góp cho làm đường, đồng quà, tấm bánh ngày tết, còn bản, làng, xã hầu như không được thêm lợi ích gì ngoài thêm những phiền lụy… Hôm 13/12/2020, tiếp chúng tôi tại trụ sở xã, Phó Bí thư Thường trực, Chủ tịch HĐND Thần Sa Hoàng Văn Đức hồ hởi: Nạn lâm tặc không còn, vàng tặc cũng cơ bản dẹp bỏ. Xã chỉ còn 3,4 doanh nghiệp đang tổ chức khai thác vàng hợp pháp, cho nên cũng không còn nhiều phiền toái… Ba, bốn mỏ vàng, mỏ cát do doanh nghiệp đang khai thác là mỏ Đèo Cắng Cô Tiên, mỏ vàng Nam Khắc Kiệm, mỏ Bãi Mố…

Trên đường từ di chỉ Phiêng Tung, Ngườm ngót 4 thập kỷ chưa hề được đầu tư để trở ra Cúc Đường, La Hiên về lại thành phố, chúng tôi gặp một công trường khai thác cát sỏi, dưới lòng sông Thần Sa mùa cạn. Dòng sông này đã chứng kiến mọi đổi thay thời cuộc và ứng xử của con người với thiên nhiên và không chịu già theo tuổi tác bởi đức tính thanh liêm của nó… Thấy tôi trăn trở, người quản lý công trường giải thích: Chúng cháu lấy đi cát, sỏi, đá cung cấp cho nhu cầu xây dựng. Rồi sẽ trả lại cho Thần Sa hồ nước để mùa nào sông Thần Sa cũng ăm ắp nước và thác mưa rơi cũng thường xuyên đổ trắng xóa… Chợt nhớ sông Đục Khê ở chùa Hương cũng nhờ xây đập mà quanh năm thuyền nan rập rìu… Một viễn cảnh của du lịch nguồn cội là đây chăng? 

Tiến sỹ Lưu Trần Luân, từng tham gia biên soạn cuốn Địa chí Thái Nguyên nhắc tôi đưa vào bài báo câu ngạn ngữ châu Âu: “Chúng ta bắn vào quá khứ bằng súng lục, tương lai sẽ nã vào chúng ta bằng đại bác”.

Bút ký của Hữu Minh - Hoàng Hưng