Công khai được coi là một trong những nguyên tắc cố định

Trong những năm gần đây, Đảng và Nhà nước ta luôn quan tâm đến cải cách tư pháp, coi đây là nhiệm vụ trung tâm để xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân.

Như gần đây, Nghị quyết số 27-NQ/TW, ngày 9/11/2022 “Về tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới” được ban hành nhằm tạo sự chuyển biến mạnh mẽ hơn nữa trong việc xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Nội dung của Nghị quyết cũng nêu rõ cần: có cơ chế bảo đảm thực hiện quyền của Nhân dân tham gia thảo luận và kiến nghị với cơ quan nhà nước về các vấn đề của cơ sở, địa phương và cả nước; công khai, minh bạch trong việc tiếp nhận, xử lý, giải quyết, phản hồi ý kiến, kiến nghị, phản ánh, khiếu nại, tố cáo của Nhân dân.

Chính vì thế hoạt động xét xử công khai được coi là một trong những nguyên tắc cố định được nêu tại nhiều văn bản pháp luật khác nhau trong hệ thống pháp luật Việt Nam. Như tại khoản 2 điều 31 Hiến pháp 2013, điều 25 Bộ Luật tố tụng hình sự sửa đổi, điều 15 Luật tố tụng dân sự năm 2015, điều 16 Luật tố tụng hành chính 2015…

Nguyên tắc Tòa án xét xử công khai trong hoạt động tố tụng và bảo đảm quyền tham dự phiên tòa của mọi người dân sẽ góp phần tuyên truyền, phổ biến, giáo dục, nâng cao hiểu biết và ý thức tuân thủ pháp luật và bảo đảm quyền giám sát tối cao của nhân dân với hoạt động xét xử của Tòa án.

Theo các quy định này, phiên tòa trong các lĩnh vực từ hành chính, dân sự cho đến hình sự đều cần hoạt động dựa theo nguyên tắc xét xử kịp thời, công bằng và công khai cho người dân. Trừ một số trường hợp đặc biệt liên quan cần giữ bí mật nhà nước, thuần phong, mỹ tục của dân tộc, bảo vệ người chưa thành niên hoặc giữ bí mật nghề nghiệp, bí mật kinh doanh, bí mật cá nhân theo yêu cầu chính đáng của đương sự, tòa có thể xét xử kín.

Thực tế hiện nay, việc góp ý xây dựng dự án Luật Tổ chức TAND (sửa đổi) cũng được thực hiện theo hướng này, như: tại khoản 3, Điều 5 dự thảo luật cũng quy định “Thực thi quyền tư pháp kịp thời, công bằng, công khai, vô tư, khách quan; hay tại Điều 8 cũng quy định “Tòa án thực thi quyền tư pháp kịp thời trong thời hạn luật định, bảo đảm công bằng, công khai, vô tư, khách quan”...

Được biết, liên quan đến việc xin ý kiến sửa đổi, bổ sung khoản 3 Điều 141 dự thảo Luật quy định: Việc ghi âm lời nói, ghi hình ảnh của HĐXX, Thẩm phán, người tiến hành tố tụng khác chỉ được thực hiện trong thời gian khai mạc phiên tòa, phiên họp khi có sự đồng ý của chủ tọa phiên tòa, phiên họp…

Hiện nay Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã yêu cầu nghiên cứu, rà soát nội dung này, bảo đảm tính khả thi, tạo thuận lợi cho các cơ quan thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình.

Nguyên tắc xét xử công khai là nguyên tắc hiến định, được áp dụng phổ biến

Trao đổi với phóng viên báo Nhà báo và Công luận, Tiến sĩ Đặng Văn Cường, Trưởng Văn phòng Luật sư Chính pháp, Đoàn Luật sư Thành phố Hà Nội cho biết, "trên cơ sở các quy định của Hiến pháp năm 2013, nguyên tắc Tòa án xét xử kịp thời, công bằng, công khai được quy định là nguyên tắc chung của các đạo luật tố tụng (hình sự, dân sự, hành chính) và Luật Tổ chức TAND năm 2014. Nguyên tắc này có ý nghĩa quan trọng trong việc đảm bảo tính khách quan, công bằng, bảo vệ quyền con người trong hoạt động xét xử, đặt ra yêu cầu hoạt động xét xử không những phải đúng đắn, khách quan, công bằng mà còn phải kịp thời, nhanh chóng, đảm bảo tính công khai, tạo cơ hội cho các cơ quan báo chí, người dân được thực hiện quyền giám sát hoạt động xét xử của tòa án".

Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định rõ ngay trong điều luật về việc “mọi người đều có quyền tham dự phiên tòa, trừ trường hợp do Bộ luật này quy định”.

Nguyên tắc xét xử công khai là nguyên tắc cơ bản được luật pháp quốc tế ghi nhận và được dụng mang tính phổ biến trên thế giới, được ghi nhận trong nhiều văn kiện pháp lý quốc tế như: Điều 14 Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị năm 1966; Điều 6 Công ước châu Âu về quyền con người năm 1950 và nhiều văn bản công ước, điều ước.

Nguyên tắc Tòa án xét xử công khai còn được thể hiện trong 03 đạo luật tố tụng hiện hành của Việt Nam như sau: Điều 25 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định: Tòa án xét xử công khai, mọi người đều có quyền tham dự phiên tòa, trừ trường hợp do Bộ luật này quy định. Trường hợp đặc biệt cần giữ bí mật Nhà nước, thuần phong, mỹ tục của dân tộc, bảo vệ người dưới 18 tuổi hoặc để giữ bí mật đời tư theo yêu cầu chính đáng của đương sự thì Tòa án có thể xét xử kín nhưng phải tuyên án công khai.

Khoản 2, Điều 15, Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 quy định: Tòa án xét xử công khai. Trường hợp đặc biệt cần giữ bí mật Nhà nước, giữ gìn thuần phong mỹ tục của dân tộc, bảo vệ người chưa thành niên hoặc giữ bí mật nghề nghiệp, bí mật kinh doanh, bí mật cá nhân, bí mật gia đình của đương sự theo yêu cầu chính đáng của họ thì Tòa án có thể xét xử kín.

Khoản 2, Điều 16 Luật Tố tụng hành chính năm 2015 quy định: Tòa án xét xử công khai. Trường hợp đặc biệt cần giữ bí mật Nhà nước, thuần phong, mỹ tục của dân tộc, bảo vệ người chưa thành niên hoặc giữ bí mật nghề nghiệp, bí mật kinh doanh, bí mật cá nhân theo yêu cầu chính đáng của đương sự, Tòa án có thể xét xử kín.

Như vậy có thể thấy nguyên tắc xét xử công khai là nguyên tắc hiến định được áp dụng phổ biến trong tất cả các hoạt động tố tụng ở Việt Nam và tòa án là cơ quan có trách nhiệm đảm bảo thực hiện nguyên tắc này trên thực tế.

Nếu báo chí không dự đầy đủ, việc ghi nhận phản ánh sẽ không đúng bản chất vấn đề

Theo luật sư Đặng Văn Cường, khi đã xét xử công khai thì những người có mặt phiên tòa đều có thể được ghi âm, ghi hình "nếu được chủ tọa phiên tòa đồng ý". Trường hợp chủ tọa phiên tòa không đồng ý cho những người tham dự phiên tòa ghi âm, ghi hình thì phải nêu rõ lý do và có thể sẽ bị khiếu nại về hành vi này.

Thực tế, diễn biến phiên tòa trải qua phần thủ tục bắt đầu phiên tòa, phần tranh tụng và tuyên án. Trường hợp báo chí tham dự phiên tòa để đưa tin thì cần phải đưa đầy đủ diễn biến phiên tòa, đặc biệt là diễn biến phần tranh tụng tại phiên tòa (xét hỏi và tranh luận). Nếu báo chí chỉ đưa tin phần thủ tục bắt đầu phiên tòa và kết quả xét xử sẽ không phản ánh được bản chất của vụ án, hoạt động tố tụng đã đúng hay chưa, kết quả xét xử có công bằng không...?

Ngày nay, phần lớn các cơ quan báo chí phát triển theo hướng báo chí đa phương tiện, có media, truyền hình…nếu không ghi hình diễn biến phiên tòa thì không thể chuyển tải nội dung của vụ án đối với khán giả một cách chân thực chính xác được. Điều này làm hoạt động giám sát của nhân dân đối với công tác xét xử sẽ không phát huy được tối đa tác dụng.

Theo luật sư Đặng Văn Cường: “Quan điểm cá nhân tôi là nội dung này trong Dự thảo Luật Tổ chức TAND (sửa đổi) xung đột với nguyên tắc cơ bản trong tố tụng hình sự, tố tụng dân sự, tố tụng hành chính và không đảm bảo được nguyên tắc tòa án xét xử công khai. Làm thu hẹp quyền tác nghiệp của các phóng viên nhà báo và có thể khiến cho hoạt động giám sát của nhân dân với hoạt động xét xử của tòa án không đạt được hiệu quả. Nên cần sửa theo hướng đối với những vụ án xét xử công khai thì mọi người đều có quyền ghi âm, ghi hình nhưng không làm cản trở hoạt động xét xử, không lợi dụng việc ghi âm, ghi hình đó để xâm phạm đến lợi ích của nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức cá nhân”.

Trong khi đó, điều 25, Luật Báo chí 2016 quy định về quyền và nghĩa vụ của nhà báo được hoạt động nghiệp vụ báo chí tại các phiên tòa xét xử công khai, theo đó khi tác nghiệp tại tòa án thì phóng viên nhà báo được bố trí khu vực riêng để tác nghiệp, được liên lạc trực tiếp với người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng để lấy tin, phỏng vấn theo quy định của pháp luật.

Từ thực tiễn thời gian qua, hoạt động đưa tin của báo chí trong các vụ án về tham nhũng kinh tế là rất kịp thời. Việc này nhờ những thông tin hình ảnh diễn biến phiên tòa được cập nhật liên tục thường xuyên, đáp ứng nhu cầu thông tin của nhân dân cũng như là tư liệu để thực hiện hoạt động giám sát của nhân dân đối với hoạt động xét xử của tòa án.

Những thông tin hình ảnh và báo chí truyền tải từ phiên tòa cũng là một hình thức tuyên truyền phổ biến giáo dục pháp luật để nâng cao trình độ nhận thức, ý thức chấp hành pháp luật của công dân. Những vụ án lớn diễn ra trong thời gian qua được báo chí đưa tin thường xuyên, liên tục và chi tiết diễn biến phiên tòa là tư liệu quan trọng cho công tác nghiên cứu, giảng dạy về pháp luật cũng như nâng cao trình độ nhận thức hiểu biết của nhân dân về hoạt động tố tụng ở Việt Nam.

“Khi diễn biến phiên tòa được công khai, nhiều người dân biết đến thì vị thế, uy tín của tòa án càng được nâng cao, ý nghĩa giáo dục trong mỗi phán quyết của tòa án sẽ được lan tỏa, mang nhiều giá trị tích cực cho cộng đồng, cho xã hội”, luật sư Đặng Văn Cường cho hay.