Một mặt trận để “tuyên truyền, cổ động, tổ chức và lãnh đạo cách mạng”

Báo chí vì công cuộc thống nhất tư tưởng, hành vi toàn Đảng

Những tờ báo trong ngục tù: Vũ khí đặc biệt trên mặt trận đặc biệt

Việt Nam Độc lập: Thắp lửa cho phong trào cứu nước lan rộng

Cứu Quốc: Tên báo như một lời kêu gọi thiêng liêng…

Thấm nhuần quan điểm của V.I.Lênin: “Trong thời đại ngày nay, không có tờ báo chính trị thì không thể có phong trào gọi là chính trị”, “Chúng ta cần trước hết là tờ báo, không có nó thì không thể tiến hành được một cách có hệ thống cuộc tuyên truyền, cổ động hết sức có nguyên tắc và toàn diện”, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn khẳng định báo chí là một mặt trận để “tuyên truyền, cổ động, tổ chức và lãnh đạo cách mạng”. Dòng Báo chí Cách mạng trước năm 1945 đã hiện thực hoá trọn vẹn mong muốn ấy của Người, thực sự là một mặt trận chiến đấu của cách mạng.

Tuyên truyền, chuẩn bị về tư tưởng, lý luận cho sự ra đời của tổ chức cộng sản

Ngay từ khi còn hoạt động trên nước Pháp, với tinh thần: Cách mệnh muốn thành công trước hết phải có Đảng cách mệnh... Đảng có vững cách mệnh mới thành công, Nguyễn Ái Quốc đã nỗ lực không ngừng xúc tiến công việc chuẩn bị về mọi mặt để thành lập một đảng cộng sản ở một xứ thuộc địa để có thể đảm nhận vị trí lãnh đạo nhân dân Việt Nam đấu tranh giải phóng dân tộc. Dấu mốc quan trọng trên hành trình nỗ lực ấy là sự kiện tháng 6/1925, qua sự giúp đỡ của Lãnh sự quán Liên Xô và Đảng Cộng sản Trung Quốc, Nguyễn Ái Quốc đã lựa chọn những người ưu tú để rèn luyện, giáo dục, thành lập Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội.

Cũng ngay thời điểm đó, với tầm nhìn xa của một nhà cách mạng thiên tài, Nguyễn Ái Quốc thấu hiểu rất rõ rằng bước thực tiễn đầu tiên để tiến tới thành lập một tổ chức chính trị như mong muốn là cần phải thành lập ngay một tờ báo làm cơ quan ngôn luận với nhiệm vụ tuyên truyền tập thể, không có báo thì không thể chuyển tải được các chủ trương, quan điểm đến tận các tổ chức cơ sở, các hội viên, đặc biệt là trong điều kiện hoạt động bí mật, giúp quần chúng nhân dân, đặc biệt là giai cấp công nhân Việt Nam hiểu được sứ mệnh và trách nhiệm lịch sử trong nhiệm vụ giải phóng dân tộc.

Cuối năm 1924, khi về đến Quảng Châu, Trung Quốc, Nguyễn Ái Quốc bắt tay ngay vào việc chuẩn bị xuất bản một tờ báo chính trị đồng thời với việc mở những lớp huấn luyện các thanh niên ưu tú đưa từ trong nước sang để làm nòng cốt cho cách mạng sau này. Và tới ngày 21/6/1925, sau thời gian nỗ lực chuẩn bị của Nguyễn Ái Quốc, số báo đầu tiên của tuần báo Thanh Niên ra đời.

Báo phát hành vào ngày chủ nhật hàng tuần, khổ khoảng 18 x 24cm, có số 4 trang, số 2 trang, viết bằng bút sắt trên giấy sáp, thời gian đầu ra một tuần một kỳ trên 100 bản. Về sau, do gặp nhiều khó khăn nên số sau cách số trước từ 3 đến 5 tuần.

Báo được bí mật đưa về lưu hành trong các chi bộ của Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí hội, trong những người có cảm tình với Hội, trong các cơ sở cách mạng của Việt kiều ở Pháp, Thái Lan, Trung Quốc. Đặc biệt, báo Thanh Niên được chuyển về nước bằng hệ thống giao liên bí mật trên các tuyến tàu thủy. Về tới Việt Nam, các số báo Thanh Niên được các cơ sở cách mạng chép tay thành nhiều bản rồi chuyền tay nhau cho các đồng chí của mình đọc và truyền đạt tới nhân dân. Tổ chức Việt Nam Thanh niên cách mạng Đồng chí Hội ở trong nước còn dùng tờ báo để vận động, tuyên truyền, giác ngộ và huấn luyện kết nạp hội viên.

“Cần phải nói ngay rằng tờ báo của Nguyễn Ái Quốc được tất cả đảng viên ở nước ngoài, ở trong nước và đông đảo người cảm tình đọc, những người đọc này chẳng những tự mình đọc báo Thanh Niên mà còn chép đi chép lại nhiều lần để cho người khác đọc” – nhận xét của Chánh mật thám Pháp tại Đông Dương Louis Marty về tờ Thanh Niên cũng đủ cho thấy tờ báo đã đạt được mục tiêu chính trị mà Nguyễn Ái Quốc đã đặt ra khi xuất bản tờ báo này. Với tổng cộng khoảng 200 kỳ báo đã được xuất bản, báo Thanh Niên đã thực sự làm tròn sứ mệnh “làm cơ quan ngôn luận với nhiệm vụ tuyên truyền tập thể”, trở thành kim chỉ nam cho những thanh niên Việt Nam yêu nước, khẳng định tính đúng đắn của con đường cách mạng chống con đường “cải lương”; xác định “lực lượng cách mạng” là “toàn dân”, trong đó công nông là nền tảng và cơ sở, và chỉ có công nông là triệt để cách mạng; cách mạng là nhiệm vụ chung của mọi người giác ngộ cùng làm.

Trên hết, tờ báo đóng vai trò khai mở dòng báo chí tuyên truyền, chuẩn bị về tư tưởng, lý luận và tổ chức cho sự ra đời của các nhóm cộng sản vào cuối năm 1929 và thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam đầu năm 1930 khi khẳng định rất rõ trên mặt báo: “Hỡi đồng bào thân mến, như vậy chỉ có một con đường chân chính là phải theo cái đảng duy nhất kiên quyết trong hành động, đó là đảng cộng sản” (báo Thanh niên, số 60, ngày 8/9/1926). Như khẳng định của GS.TS. Nguyễn Xuân Thắng - Ủy viên Bộ Chính trị, Giám đốc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Chủ tịch Hội đồng Lý luận Trung ương: “Được lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập, tờ Báo Thanh Niên đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ tuyên truyền hoạt động tư tưởng của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, góp phần truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin, hướng dẫn, cổ vũ các thành viên của Hội sau khi được huấn luyện về nước chủ động thúc đẩy phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân và phong trào yêu nước; góp phần tích cực về mặt chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức dẫn đến sự ra đời của các tổ chức cộng sản vào cuối năm 1929 và thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam vào mùa Xuân năm 1930”.

Sau Thanh Niên, hàng loạt tờ báo ra đời đều tập trung vào vấn đề cơ bản là truyền bá tư tưởng cách mạng của chủ nghĩa Mác - Lênin, chuẩn bị cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc thành lập một đảng cộng sản kiểu mới đủ khả năng, bản lĩnh chính trị để lãnh đạo nhân dân nổi dậy phá tan ách nô lệ, giành quyền độc lập, tự do, hạnh phúc. Đơn cử như tháng 12/1926, Nguyễn Ái Quốc lập ra Báo Kông Nông để tuyên truyền, giáo dục lòng yêu nước cho công nhân và nông dân theo quan điểm của chủ nghĩa xã hội khoa học; Tháng 2/1927, báo Lính Kách mệnh để vận động, giác ngộ binh lính người Việt trong quân đội Pháp không chịu làm công cụ cho kẻ thù đàn áp đồng bào, liên minh với công nông làm cách mạng được Nguyễn Ái Quốc sáng lập. Tháng 6/1929, Đông Dương Cộng sản Đảng ra đời, quyết định cho xuất bản Báo Búa liềm làm cơ quan Trung ương của Đảng, tập trung kêu gọi sự đoàn kết quốc tế của giai cấp vô sản và các dân tộc bị áp bức trên thế giới để lật đổ tư bản, đế quốc, thực hiện chủ nghĩa cộng sản. Tháng 9/1929, Chi bộ Đảng Cộng sản An Nam ở Thượng Hải ra Báo Đỏ với mục đích là cổ động những người cộng sản, những chi bộ cộng sản ở An Nam mau mau hợp nhất lại cho thành một Đảng Cộng sản chính thức. An Nam cộng sản Đảng thành lập tháng 11/1929 tại Sài Gòn xuất bản tạp chí Bônsơvích làm cơ quan lý luận của Đảng, tuyên truyền chủ nghĩa Mác-Lênin trong công nhân, nông dân...

Nhìn chung, theo tài liệu chưa đầy đủ, kể từ tờ Thanh niên mở đường đến cuối năm 1929, có trên 50 tờ báo và tạp chí của Hội Thanh niên, Đảng Cộng sản Đông Dương và Đảng Cộng sản An Nam. Dù thời gian xuất bản, tờ nhiều, tờ ít, nhưng có thể nói những tờ báo của các tổ chức Cộng sản sơ khai này đã đóng vai trò rất quan trọng trong việc giáo dục ý thức giai cấp, đấu tranh giai cấp và lý tưởng Cộng sản chủ nghĩa cho quần chúng lao động. Trên hết như đã nói, là sự chuẩn bị hết sức quan trọng về mặt tư tưởng cho sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam.

Thống nhất tư tưởng cách mạng, tập hợp sức mạnh toàn dân

Cách đây tròn 80 năm, chỉ trong 15 ngày (từ ngày 14/8 đến ngày 28/8/1945), cuộc tổng khởi nghĩa Tháng Tám giành thắng lợi hoàn toàn, đưa Việt Nam từ một nước thuộc địa nửa phong kiến trở thành một nước độc lập, tự do và dân chủ. Nhưng, để có được 15 ngày chói lọi ấy, như khẳng định của GS.TS. Mạch Quang Thắng: “Để đi đến Cách mạng tháng Tám, Đảng ta đã có sự chuẩn bị kĩ lưỡng suốt 15 năm. Chuẩn bị cả đường lối, sự ra đời của Đảng năm 1930, của cả tổng diễn tập 1930-1931, cao trào cách mạng Xô viết - Nghệ Tĩnh, chuẩn bị cả khôi phục năm 1931-1935, chuẩn bị cả cao trào 1936-1939 và đặc biệt 1939-1945. Chuẩn bị chớp thời cơ, nắm tình thế cách mạng, chuẩn bị chuyển hướng chỉ đạo chiến lược, chuẩn bị các mặt, phát động phong trào, kết hợp sức mạnh dân tộc, sức mạnh quốc tế. Đó là sự chuẩn bị rất kỳ công”.

Trong sự chuẩn bị kỳ công ấy, có cả sự chuẩn bị về mặt báo chí tư tưởng, thức tỉnh, vận động, hiệu triệu đồng bào đoàn kết, tập hợp lực lượng cho cuộc Tổng khởi nghĩa, “Để cùng nhau cứu nước Nam ta”. Ngay sau Hội nghị thành lập Đảng (2/1930), Tạp chí Đỏ được xuất bản số 1 ra mắt bạn đọc ngày 5/8/1930, người sáng lập và chủ biên đầu tiên là đồng chí Nguyễn Ái Quốc. Và chỉ 10 ngày sau đó, ngày 15/8/1930, Báo Tranh đấu ra mắt, do đồng chí Trần Phú - Tổng Bí thư của Đảng phụ trách. Cũng ngay trên trang nhất số báo Tranh đấu đầu tiên, đích đến lớn nhất của tờ báo cũng như của Đảng ta lúc bấy giờ là “để thống nhất, để hướng đạo tư tưởng và hành động cho cả toàn thể đồng chí và quần chúng lao khổ”.

Những năm tháng sau đó, trong hoàn cảnh phải xuất bản trong bí mật vì bị địch ngăn cản, kìm kẹp gắt gao, các tổ chức Đảng từ Trung ương đến địa phương vẫn xuất bản nhiều tờ báo phục vụ nhiệm vụ chính trị. Như tháng 6/1934, Tạp chí Bônsơvích ra số đầu với tiêu đề “Cơ quan lý thuyết của Ban chỉ huy ở ngoài của Đảng Cộng sản Đông Dương (phân bộ của Quốc tế cộng sản)”, do đồng chí Hà Huy Tập chỉ đạo công tác tuyên truyền cổ động kiêm Tổng Biên tập Tạp chí Bônsơvíc. Chỉ hơn hai năm tồn tại nhưng Tạp chí Bônsơvíc đã đóng góp vai trò quan trọng trong việc khôi phục cơ sở và hệ thống tổ chức đảng, chuẩn bị cho Đại hội Đảng lần thứ nhất và góp phần quan trọng vào việc thống nhất Đảng về lý luận, tư tưởng, chính trị và tổ chức để chuẩn bị đón cao trào cách mạng mới.

Các xứ ủy, tỉnh ủy, nhiều huyện ủy và Chi bộ cũng ra báo nhưng rồi ngừng xuất bản liên tục cùng với sự chống phá của địch đối với các xứ ủy, như báo Cờ đỏ (năm 1932), Cờ lãnh đạo (năm 1933), Giải phóng (năm 1935) của Nam Kỳ, Tiến lên (năm 1931), Cờ đỏ của Bắc Kỳ, Công nông binh (năm 1931), Cờ đỏ của Trung Kỳ. Bên cạnh đó là hệ thống báo tỉnh ủy và liên tỉnh ủy, báo huyện, nhất là vùng Nghệ An, Hà Tĩnh. Bên cạnh đó có một loạt tờ báo được xuất bản trong nhà tù. Ở Hỏa Lò, Hà Nội, có Con đường chính, Lao tù tạp chí (sau đổi là Tù nhân báo), Bônsơvích, Tạp chí Cộng sản. Ở Côn Lôn, có Người tù đỏ, Ý kiến chung. Ở nhà tù Quảng Nam, có Mõ nhà pha (sau đổi là Vắt cơm bi). Ở nhà tù Buôn Ma Thuật, có Doãn đê tạp chí (sau đổi là Bônsơvích)… Tính chung từ năm 1930 đến giữa năm l936, có trên l60 tờ báo và tạp chí của Trung ương và các địa phương.

Bước sang thời kỳ vận động dân chủ (1936 - 1939), thắng lợi của Mặt trận nhân dân Pháp tạo điều kiện cho các hoạt động tự do dân chủ ở Pháp cũng như các nước thuộc địa, trong bối cảnh đó, Đảng Cộng sản Đông Dương chủ trương công khai xuất bản sách, báo chí để tuyên truyền cách mạng. Từ đó, các tờ báo của Đảng, của Mặt trận Dân chủ và các đoàn thể ra đời ở hầu hết các tỉnh thành trong nước nhằm truyền bá Chủ nghĩa Mác-Lê nin và nâng cao nhận thức cách mạng cho quần chúng. Theo tài liệu của cơ quan lưu trữ Pháp, năm 1936, Việt Nam có 277 tờ báo, tạp chí, tập san các loại tăng lên 289 tờ, năm 1938 tăng lên 308 tờ và tiếp tục tăng lên khoảng gần 350 tờ vào năm 1939.

Đặc biệt, tranh thủ chế độ kiểm duyệt và thủ tục đơn giản của chính quyền thực dân Pháp, trong giai đoạn này Đảng ta đã xuất bản nhiều tờ báo bằng tiếng Pháp như: Le Travail, Rassemblement, L’ Avant-garde, Le Peuple, En Avant, Notre Voix. Nổi bật là L’Avant Garde (Tiền phong) với danh nghĩa là cơ quan của lao động và nhân dân Đông Dương, thực chất là cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản Đông Dương, ra đời ngày 29/5/1937 tại Sài Gòn với Tuyên ngôn mang tiêu đề Hội những người lao động, những người bị áp bức ở Đông Dương, phản ánh khá toàn diện những vấn đề nóng bỏng của phong trào cách mạng Đông Dương.

Bên cạnh đó, Đảng ta chuyển một số tờ báo đã được phép xuất bản từ trước sang phục vụ cách mạng, như Hồn trẻ - Hồn trẻ tập mới; Sông Hương - Sông Hương tục bản… Tờ Hồn trẻ tập mới có thể nói là ấn phẩm đi tiên phong, mở đường cho báo chí của Đảng và các tổ chức quần chúng cách mạng xuất bản công khai, hợp pháp và nửa hợp pháp trong thời kỳ vận động dân chủ, trực tiếp đưa tiếng nói của những người cộng sản qua phương tiện báo chí, đến với Nhân dân đông đảo.

Ngày 1/9/1939, phát xít Đức tấn công xâm lược Ba Lan, Chiến tranh thế giới thứ hai bắt đầu, thời kỳ vận động đấu tranh cho dân chủ kết thúc, Đảng ta buộc phải chuyển vào hoạt động bí mật, chuyển hướng chỉ đạo chiến lược và thay đổi sách lược cho phù hợp với tình hình chiến tranh và tiến hành cách mạng giải phóng dân tộc. Chính sách báo chí của Đảng Cộng sản Đông Dương cũng thay đổi, theo đó nhấn mạnh: “Cái cốt yếu là phải ra báo bí mật” để trang bị vũ trang tư tưởng cho toàn Đảng và Nhân dân.

Thực hiện chỉ đạo ấy của Trung ương Đảng, Báo chí Cách mạng vẫn nỗ lực chứng tỏ vai trò của mình. Báo chí thời kỳ này, từ năm1939 đến năm 1945 đã quán triệt các Nghị quyết của Đảng và chủ trương của Tổng bộ Việt Minh, tập trung tuyên truyền, giáo dục quần chúng tinh thần độc lập dân tộc, tổ chức, hướng dẫn quần chúng đấu tranh theo sát chủ trương, đường lối của Đảng, bám sát từng bước biến chuyển của cách mạng, đóng một vai trò đặc biệt quan trọng trong việc chuẩn bị tiến tới Tổng khởi nghĩa thắng lợi. Báo chí cách mạng giai đoạn này thể hiện rõ tính chiến đấu của Đảng, là vũ khí đấu tranh hiệu quả của Đảng.

Trong số những tờ báo cách mạng tiêu biểu thời kỳ này không thể không kể tới Báo Dân Chúng, cơ quan Trung ương của Đảng Cộng sản Đông Dương, số 41, ra ngày 3/1/1939. Báo do Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ sáng lập; Báo Le Travail (Lao động), tuần báo chính trị và kinh tế xuất bản thứ 4 hàng tuần bằng tiếng Pháp tại Hà Nội, số 6, ngày 21/10/1936; Báo Tin Tức, tuần báo, cơ quan của Mặt trận Dân chủ Đông Dương, số 36, ra ngày 24/9/1938; Báo Lao Động, cơ quan bênh vực quyền lợi của giai cấp cần lao, số 20, ra ngày 14/7/1939…

Tháng 5/1941, Đảng chỉ đạo hệ thống báo chí hoạt động nửa bí mật, nửa công khai. Tuyên truyền đường lối, chủ trương xây dựng Mặt trận Việt Minh, tập hợp lực lượng tiến tới Tổng khởi nghĩa, giành chính quyền về tay nhân dân. Ngoài các tờ báo của Trung ương Đảng, các tổ chức đoàn thể ở hầu hết các địa phương đều xuất bản báo bí mật, hình thành một hệ thống thống nhất từ Trung ương xuống địa phương, từ tổ chức Đảng tới các tổ chức quần chúng. Theo đó, đã có gần 40 tờ báo và tạp chí in trong nước. Tại Hà Nội, xuất hiện các tờ báo công khai như Tiếng nói của chúng ta, Tin tức, Lao động, Đời nay, Bạn trẻ. Tại miền Trung, chủ yếu là Thừa Thiên – Huế và Nghệ An có các tờ báo: Hồn trẻ, Giết giặc, Quyết chiến, Tiếng dân, Vì nước và nhiều báo khác ở Nam Bộ.

Điểm nổi bật là các tờ báo chủ chốt trong thời kỳ này đều do các đồng chí lãnh đạo của Đảng trực tiếp phụ trách như: Trường Chinh với tờ Cờ Giải Phóng, Xuân Thủy phụ trách báo Cứu Quốc, Nguyễn Ái Quốc chỉ đạo báo Việt Nam Độc lập… vì thế tính định hướng và chỉ đạo cách mạng rất cụ thể.

Báo chí Cách mạng giai đoạn này gọi là báo chí thời kỳ cao trào cứu nước bởi phản ánh rất rõ khí thế cách mạng cao trào chuẩn bị cho Tổng khởi nghĩa. Trong đó, Cờ Giải Phóng và Cứu Quốc (1942-1945) là hai tờ báo có nhiều cống hiến nhất vào việc tổ chức lãnh đạo Cách mạng tháng Tám năm 1945. Đặc điểm chung của những tờ báo này là đều đặt vấn đề giải phóng dân tộc lên hàng đầu và mang tính định hướng dư luận, đi sâu phân tích tình hình trong nước và quốc tế, kêu gọi nhân dân nhìn nhận lại kẻ thù chính của dân tộc. Với cách diễn đạt ngắn gọn, súc tích, giản dị có tranh minh họa sử dụng văn vần nhằm giúp mọi người dễ đọc, dễ hiểu. Hình thức thể hiện về nội dung cũng rất phong phú với các mục: bình luận, xã luận, người tốt việc tốt, thơ, ca dao, vè mang đậm chất cổ động, động viên nhân dân cả nước tận dụng thời cơ đứng lên đấu tranh giành chính quyền.

Có thể khẳng định, Báo chí Cách mạng Việt Nam giai đoạn 1930- 1945 đã hình thành và phát triển thành một hệ thống báo chí từ Trung ương đến cơ sở, trở thành công cụ tuyên truyền hữu hiệu, kịp thời đưa đường lối, chủ trương của Đảng, Mặt trận Việt Minh đến toàn thể nhân dân, góp phần vào thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Báo chí đã thực sự là tờ hịch cách mạng, cổ vũ Nhân dân đứng lên đấu tranh, giành lại độc lập tự do cho dân tộc, cho chính mình.