Những tờ báo trong ngục tù: Vũ khí đặc biệt trên mặt trận đặc biệt
(NB&CL) Nếu báo chí là vũ khí sắc bén, nhà báo là chiến sĩ xung kích thì những tờ báo cách mạng được xuất bản từ trong nhà tù, trại giam đế quốc trước năm 1945 đã là vũ khí đấu tranh đầy hiệu quả của các chiến sĩ yêu nước và cách mạng bị tù đày; tuyên truyền đường lối của Đảng; động viên anh em tù nhân chính trị giữ vững niềm tin, ý chí, sức mạnh đấu tranh.
.jpg)
Con đường chính, Lao tù tạp chí: Phương tiện đấu tranh từ nhà tù Hoả Lò
“Tin tức bị phong tỏa. Chúng tôi chả biết gì, giống như người chết. Muốn phá sự bế tắc ấy thì phải làm báo” - đó là chia sẻ của một cựu tù Hoả Lò - Anh hùng Lực lượng vũ trang Nhân dân Nguyễn Tiến Hà về nguyên cớ của việc những người đang ở chốn địa ngục trần gian như ông lại mong muốn xuất bản một tờ báo trong tù.
Lấy tin từ những lần thăm nuôi, nguồn tin từ những dòng chữ viết vội bằng nước cơm trên giấy trắng phải hơ trên lửa mới hiện ra, bị cấm đoán ngặt nghèo… nhưng từ trong muôn trùng khó khăn, gian nguy, từ trong ngục tù Hoả Lò những ngày tháng trước năm 1945, nhiều tờ báo được tạo dựng một cách hết sức đặc biệt như thế vẫn ra đời. Con đường chính - tờ báo của Chi bộ Đảng Cộng sản Đông Dương xuất bản từ tháng 2/1931 đến năm 1932 là ví dụ tiêu biểu. Chủ bút của báo là đồng chí Trường Chinh, bút danh Cây Xoan. Báo được chép tay, mỗi số ra 5-7 bản chuyền đọc trong nội bộ.
Trong suốt thời kỳ xuất bản, nội dung chính của các số báo Con đường chính là cuộc bút chiến, thực chất là cuộc đấu tranh về tư tưởng giữa một bên là chi bộ cộng sản nhà tù Hoả Lò với phía Quốc dân Đảng. Chính cuộc đấu tranh này, một mặt củng cố hàng ngũ cộng sản; mặt khác, thúc đẩy sự phân hóa trong hàng ngũ Quốc dân Đảng, làm cho một số ly khai, có cảm tình với cộng sản, làm cho những phần tử phản động bị lúng túng thất bại về lý luận và suy giảm về lực lượng, cô lập trước đối thủ.
Đến cuối năm 1932, khi cuộc vượt ngục của các đồng chí Nguyễn Lương Bằng, Nguyễn Tạo, Hào Lách, Nguyễn Trọng Đàm, Bùi Xuân Mẫn, Nguyễn Đình Tuyển, Vũ Duy Cương diễn ra, địch khủng bố rất dữ dội, xóa bỏ mọi chế độ lục soát gay gắt... cuộc bút chiến, tranh luận buộc phải ngừng lại, tờ Con đường chính cũng ngừng xuất bản.
.jpg)
Nối tiếp sứ mệnh của Con đường chính, ngày 04/01/1932, Chi bộ Cộng sản nhà tù Hỏa Lò lại cho ra tờ báo Lao tù đỏ, sau đổi thành Lao tù tạp chí. Nội dung các bài viết trên Lao tù tạp chí nhằm giáo dục, nâng cao trình độ tư tưởng, chính trị, ý thức tổ chức và kỷ luật cho đảng viên, trao đổi kinh nghiệm và phương pháp vận động quần chúng... Tố cáo chế độ nhà tù, kêu gọi tù nhân đấu tranh. Đấu tranh với những nhận thức lệch lạc trong tù nhân và những quan điểm sai trái của nhiều đảng viên Quốc dân đảng. Tuyên truyền, vận động, giác ngộ tù thường và các nhân viên làm việc trong nhà tù.
Tại Hồi ký “Trong ngục tối Hỏa Lò”, đồng chí Nguyễn Tạo, tù chính trị Nhà tù Hỏa Lò đã viết: “Tờ “Lao tù tạp chí” lớn bằng 4 ngón tay là cơ quan ngôn luận phổ cập tới mọi “hang cùng ngõ hẻm” trong Nhà pha Hỏa Lò và cũng là cơ quan ngôn luận tồn tại lâu nhất. Mỗi tuần một số, tờ báo đã xuất bản hơn 200 số từ năm 1932 - 1935”.
Ngoài Con đường chính, Lao tù tạp chí, trong Nhà tù Hoả Lò trước năm 1945 còn có nhiều tờ báo nữa như Đời tù; Tạp chí vô sản…
Theo thống kê chưa đầy đủ, trong giai đoạn 1930-1945, có khoảng 20 tờ báo ra đời trong các nhà tù Bắc - Trung - Nam, mà cái nôi là các nhà tù khủng khiếp nhất: Hỏa Lò, Côn Đảo, Buôn Ma Thuột, và sau đó là Sơn La... Ở nhà tù Hỏa Lò (1930-1936) có: Lao tù đỏ (sau đổi thành Tù nhân, Lao tù tạp chí); Tạp chí Đời tù, Con đường chính, Đuốc Việt Nam, Đuốc đưa đường, Tạp chí Cộng Sản, Thế giới...; Ở Côn Đảo có Hòn Cau tuần báo (1931), Người tù đỏ (1932, sau đổi thành Tiến Lên )…
Suối reo – Vũ khí tuyên truyền, cảm hóa nơi nhà tù Sơn La
Tháng 2/1941, hội nghị lần thứ nhất của những người cộng sản ở nhà tù Sơn La bí mật họp thành lập Chi bộ. Ngay từ những ngày đầu tiên, Chi bộ đã chủ trương phải đề ra nhiều hoạt động và hình thức đấu tranh nhằm đoàn kết, động viên anh em trong tù vững tâm chiến đấu. Sáng tạo và nhanh nhạy, nhiều đảng viên của Chi bộ ngay thời điểm ấy đã cho rằng một trong những hình thức đấu tranh hiệu quả nhất là xuất bản một tờ báo, vừa giáo dục đảng viên nâng cao lập trường, ý chí chiến đấu vừa là vũ khí tuyên truyền, cảm hóa cả những tên lính lệ, cai ngục nơi nhà tù Sơn La.
.jpg)
Ý tưởng này ngay sau khi được đề xuất đã nhận được sự tán thưởng nhiệt thành của Chi bộ, chủ trương xuất bản một ấn phẩm báo chí được chấp thuận. Đó cũng là nguyên cớ ra đời của tờ báo mang tên Suối Reo. Tháng 5/1941, chỉ sau 3 tháng chuẩn bị, Suối Reo chính thức được xuất bản. Báo phát hành mỗi tháng 2 kỳ, mỗi kỳ nhiều nhất là hai số, khổ báo 20cm x 14cm. Lúc đầu đồng chí Trần Huy Liệu được cử làm chủ bút, sau đó Chi bộ giao cho đồng chí Xuân Thủy phụ trách tờ báo.
Bởi được xuất bản trong lao tù nên đội ngũ nhân sự của quy trình xuất bản báo toàn bộ là các tù nhân. Cứ vào khoảng 20 giờ tối mỗi ngày, khi đèn điện các trại giam phải tắt hết, mới là lúc các “phóng viên tù nhân” âm thầm bí mật “tác nghiệp”. Cũng bởi xuất bản trong lao tù, giấy đã là thứ cực khó kiếm trong tù, có được mực, bút cũng đã là sự rất kì công nên Suối reo được… viết bằng tay trên giấy tận dụng.
Vượt lên tất cả mọi khó khăn, thiếu thốn, nguy hiểm tới tính mạng, những người làm báo nơi ngục tù Sơn La đã thành công trong việc tạo dựng và duy trì tờ Suối reo, biến tờ báo trở thành món ăn tinh thần bổ ích với khá nhiều chuyên mục được đánh giá là thú vị như xã luận đấu tranh, tuyên truyền chính trị, những mẩu chuyện khôi hài, những vần thơ vui… là nguồn động lực, thắp lên niềm hy vọng, tin yêu về sự nghiệp cách mạng, không chỉ với các tù nhân mà cả với quần chúng yêu nước địa phương và cảm hóa cả những tên lính lệ, cai ngục nơi này.